Taaleidoscoop • Archief: Mens en taal • Pagina 24 van 26

Aanhalige tekens

Vorige keer hadden we het over air quotes, maar er zijn nog meer manieren waarop aanhalingstekens zich genesteld hebben in de gesproken taal. Want wat doe je als je aan wilt geven dat een stuk gesproken tekst tussen aanhalingstekens staat, als je niet dat rare olifantenkrabgebaar wilt maken? Dan moet je woorden gebruiken.

In het Nederlands komt dit nauwelijks voor. De enige vorm die we hiervoor hebben is om voluit te zeggen: “aanhalingstekens openen”, dan de aan te halen tekst, en dan “aanhalingstekens sluiten”. Dat is wel oké als je bijvoorbeeld aan iemand een tekst dicteert, maar in een vlot gesprek maak je jezelf op die manier onsterflijk belachelijk.

Verder lezen Aanhalige tekens

Koekje van eigen deeg

Dit is is geen taalcolumn zoals gebruikelijk, maar meer een overpeinzing. Ik heb namelijk – dat zal aan veel taaleidoscopisten niet onopgemerkt voorbij zijn gegaan – onlangs een boekje uitgegeven. En dat is een bijzondere gebeurtenis; zo’n boek is toch wel een beetje je baby. Je hoopt dat het gezond ter wereld komt en dat het de kleine verder goed vergaat.

Met dat laatste zit het wel snor, want gelukkig zijn alle lezers tot dusver blij met mijn oogappeltje. Maar toch is niet alles wel, want de pasgeborene heeft een paar moedervlekjes die er niet horen te zitten. Fouten. Dat kan natuurlijk altijd gebeuren, maar er zijn er ook een paar in de categorie d/t, en dat is natuurlijk wel wat gênant voor iemand die geacht wordt beter te weten.

Verder lezen Koekje van eigen deeg

Herfstrijm

In deze herfstdagen, met Sinterklaas in aantocht, dwarrelen onze gedachten – als bladeren van een boom – al snel in de richting van rijm. Want in menig gezin of vriendenkring is de tijd weer aangebroken om lootjes te verdelen, cadeaus uit te kiezen, surprises in elkaar te knutselen en verzen te dichten.

Maar herfst is geen woord dat je snel aan het eind van een dichtregel zult plaatsen, want… er rijmt niets op. Je kunt met enig kunst- en vliegwerk wel wat verzinnen, maar dat zijn geen fijne, bruikbare woorden. (En, alsof de duvel ermee speelt, in het Engels is er ook al geen rijmwoord voor autumn. Wat is dat toch met dat najaar?) Nog zo’n woord is twaalf, dat ook al rijmloos door het leven gaat. En elke twaalf maanden is het herfst, dus dit zijn ongerijmdheden die nooit voorbijgaan; zo is de cyclus van het leven.

Verder lezen Herfstrijm

Met dank aan Karel

Je staat er niet elke dag bij stil, maar jij en Julius Caesar hebben iets gemeen. En dan bedoel ik niet het voor de hand liggende, zoals dat je allebei een alvleesklier hebt of je teennagels moet knippen. Nee, ik bedoel dat mooie weetje dat een paar slimme wetenschappers becijferd hebben: dat elke keer dat jij ademt, er een paar moleculen je longen in en uit gaan die ook door Caesar zijn geademd.

En je staat er niet elke dag bij stil, maar jij hebt ook iets wat Julius Caesar nooit gehad heeft. En dan bedoel ik niet een mobieltje of een vaccinatielitteken op je arm. Nee, ik bedoel: kleine letters.

Want ons alfabet mag dan het Latijnse alfabet heten, maar de goede oude Romeinen waar we het van hebben overgenomen hadden alleen hoofdletters. Die hadden dus nooit gehoord van veni, vidi, vici, maar alleen van VENI, VIDI, VICI. Waar komen die klein-maar-fijne lettertjes dan toch vandaan? Daarvoor moet je naar een andere grootheid uit de geschiedenis: Karel de Grote. (Ook uit zijn longen, trouwens, adem je voortdurend deeltjes in.)

Maar eerst even wat woordenschat. Je hebt “grote letters” en “kleine letters”. In een wat chiquere benaming worden die ook majuskels (of: kapitalen) en minuskels genoemd. Een kapitaal is officieel alleen een “hoofdletter” als hij aan het begin van een zin of naam staat, maar het woord hoofdletter wordt ook wel als synoniem (niet hyponiem) van kapitaal gebruikt. Verder kennen we ook nog de benamingen bovenkast en onderkast, die uit de drukkunst stammen. Drukkers bewaarden vroeger hun loden, gegoten drukletters in een vakjeskast met een bovendeel (voor de kapitalen) en een onderdeel (voor de minuskels). Die boven-en-onderverdeling is niet toevallig: de kleine letters zaten onderin omdat je daar veel meer van nodig had om een tekst te zetten; en voor de majuskels in de bovenkast moest je verder reiken.

Verder lezen

Hypo op herhaling

De titel van de vorige Taaleidoscoop verraadde het al een beetje: we hebben een fijn Grieks voorvoegsel voor “onder” (hypo-), maar ook een dat uit het Latijn komt. Die Romeinen mogen dan rare jongens geweest zijn, volgens Obelix, maar ze hebben ons wel sub- gegeven, dat – net als Jupiter voor Zeus en Venus voor Aphrodite – niet onderdoet voor zijn hellenistische evenknie.

Sub- betekent “onder” of “lager” in woorden als subcategorie, subprime (dat schijnt iets met hypotheken te maken te hebben) en subject (letterlijk: onderwerp).

Net zoals hypo- een medeplichtige heeft in hyper-, zo heeft ook sub- een kompaan die “boven” of “hoger” betekent: super-. Denk daarbij aan woorden als supersonisch (met een snelheid hoger dan die van het geluid) of supervisie (letterlijk: een blik van boven, toezicht). Maar super- heeft zich vooral genesteld in de betekenis van “zeer groot” of “in hoge mate”. De woordenlijst die dat oplevert is schier eindeloos: van supermarkt tot supernova, van supersnel tot superbenzine. Ten slotte wordt super-, in een nog verder afgeleide betekenis, ook gebruikt om aan te geven dat iets van zeer goede kwaliteit is, of heel aantrekkelijk, zoals in superfilm of superauto.

Verder lezen Hypo op herhaling

Ta-tuu ta-tuu

Bij het woord sirene denkt bijna iedereen eerst aan een langsrazende ambulance, politieauto of brandweerwagen. Maar de etymologie van het woord is te mooi om aan voorbij te gaan, en voert terug op de Griekse mythologie.

Sirenen, om de cliffhanger uit het vorige taalverhaal maar eens op te pakken, zijn geen zeemeerminnen. Enige uitleg is hier op zijn plaats.

Een zeemeermin, zo is je waarschijnlijk geleerd, heeft het bovenlichaam van een mens en het onderlichaam van een vis. Zo staan ze ook te boek, maar klopt dat wel? In afbeeldingen is de staart van een zeemeermin vaak plat, horizontaal. En vissen hebben een verticale, rechtopstaande staart. Het zijn juist de zeezoogdieren, zoals walvissen, dolfijnen en orka’s, die platte staarten hebben. Als je de iconografie mag geloven, zijn zeemeerminnen dus half mens, half zeezoogdier. Maar ze hebben vaak wel weer schubben, en zoogdieren hebben geen schubben; vissen wel. Een onduidelijk gevalletje.

Zeemeerminnen zongen vaak bekoorlijk naar voorbijvarende zeelieden, die dan schipbreuk leden of overboord sprongen, een gewisse dood tegemoet gaand. Hun collega’s de sirenen hadden daar ook een handje van, maar daarmee houdt de gelijkenis dan ook op.

Verder lezen Ta-tuu ta-tuu