Taaleidoscoop • Archief: metafoor

Een hele grote oorkonde

De kans is groot dat je het personage in het plaatje hiernaast direct herkent. In de verhalen over Robin Hood is hij de gezworen vijand van de hoofdpersoon, en deze Disney-versie van Prince John (met de onvergetelijke stem van Peter Ustinov) is een klassieker. De prins in de film is de incompetente, machtsbeluste, ietwat hysterische regent van Engeland tijdens de afwezigheid van zijn broer, Koning Richard I, die op kruistocht is. John is geen sympathiek figuur dus, en toch is hij de held van dit taalverhaal.

Kleine broertjes hebben het soms moeilijk... — Kleine broertjes hebben het soms moeilijk…

Nou ja… zijn historische evenknie dan, die na het overlijden van zijn broer in 1199 de troon overnam als Koning John. De goede man zal vast zijn kwaliteiten hebben gehad, maar historici zijn het erover eens dat zijn koningschap weinig succesvol was en zijn karakter allesbehalve nobel. Zo ver zat Disney er dus niet naast. Toch heeft hij minimaal één ding gedaan wat hem voor altijd een plaats in de geschiedenisboeken heeft bezorgd. En daarover gaat deze column.

Verder lezen Een hele grote oorkonde

Aambeeld

De Taaleidoscoop van vorige week was eigenlijk bedoeld als inleiding voor een ander verhaal. Om verder te kunnen vertellen, moet ik eerst even vaststellen dat je metaforen ook kunt gebruiken in beeldtaal. Teken anno 2012 in Nederland een cartoon van een slangenlichaam met het hoofd van een bepaalde geblondeerde fractievoorzitter, en iedereen weet wat je bedoelt.

(Spot)prenten zijn sowieso een rijke bron van beeldmetaforen, en dat is al heel lang zo. Het voorbeeld waar het vervolg van dit taalverhaal over gaat is meer dan 200 jaar oud, en dateert van de tijd van de Franse Revolutie. Dit is hem.

Ik kreeg hem te zien van een mij goed bekende middelbareschoolganger, die hem moest beoordelen voor een proefwerk geschiedenis. De drie heren zijn een edelman, een priester en een boer, en op het aambeeld ligt een boek: een nieuwe grondwet. Maar, voordat je bij de hamvraag komt, eerst een geschiedenislesje.

De korte samenvatting: voor de Franse Revolutie was Frankrijk een koninkrijk met een absolute monarchie en een standensamenleving. De eerste en tweede stand (geestelijkheid en adel) genoten allerlei privileges, terwijl de derde stand (boeren, burgers en bourgeoisie) via belastingen de rekening moesten betalen voor de oorlogen waarin de koning zich had gestort.

Verder lezen

Snap je ’m?

Het gebruik van metaforen is niet zonder risico’s. Een metafoor of beeldspraak is dan ook een kunststukje van taalgebruik. In het kort komt het erop neer dat je zegt wat je wilt zeggen door niet te zeggen wat je wilt zeggen.

Een voorbeeld. Je kunt over een collega zeggen dat hij “een echt werkpaard” is. Daarmee bedoel je niet dat de persoon in kwestie een viervoetig, eenhoevig zoogdier is van het soort equus caballus. Nee, je pakt bepaalde eigenschappen van dat dier (kracht, trouw en doorzettingsvermogen bijvoorbeeld) en plakt die via de metafoor op je collega.

Maar degene die de metafoor ontvangt, moet wel snappen welke eigenschappen je wilt overbrengen en waar ze voor staan. Anders werkt de metafoor niet.

Nog een voorbeeld. Jaren geleden las ik met medestudenten deze zin, nota bene als voorbeeld van een metafoor: The chairman plowed through the meeting. Wij begrepen allemaal de beeldspraak als volgt: het was een zware vergadering die de voorzitter slechts met moeite tot een goed einde bracht. Maar vervolgens bleek uit de begeleidende tekst dat de beoogde metafoor juist was: de voorzitter ging voortvarend te werk en raasde door de vergadering heen. Heel iets anders!

Zo zie je dat het idee van “ploegen” twee concepten samenbrengt. Het is een ontmoeting van een statische kracht (de aarde) en een dynamische kracht (de ploeg).

Verder lezen

Bok

Al langer had ik het idee om eens iets te schrijven over het woord capriolen. Dat is er zo een waarvan de herkomst niet meteen duidelijk is en waar je een leuke etymologie achter vermoedt. En dat klopt.

Voor de volledigheid: als iemand capriolen maakt, dan haalt hij (in de woorden van Van Dale) “rare streken” uit. Gekkigheid. Bokkensprongen. En wat blijkt? Die associatie met een mannetjesgeit (bok) komt niet zomaar uit de lucht vallen. Want het woord capriool stamt af van het Italiaanse capriolo, wat reebok betekent. Een Nederlandse capriool was dan ook eerst gewoon een sprong in de lucht, nog voordat het “gekkigheid” ging betekenen.

Dat capriolo voert op zijn beurt terug op het Latijnse capreolus (wilde geit) en is verwant aan het Italiaanse capro (geit). En daarmee ben je al een stap dichter bij een woord dat het Nederlands uit het Frans heeft overgenomen: caprice. Of, weer in het Italiaans, capriccio. Een caprice is een gril, een bevlieging; en een capriccio is een muziekstuk dat zonder vast schema, grillig gecomponeerd is.

Maar daarmee ben je er nog niet, want het is de moeite waard om nog een zijstapje te maken. In dit verhaal is namelijk ook nog plaats voor een ander bokkenwoord: cabriolet.

Verder lezen Bok

Miauw

Er zijn termen uit de exacte wetenschap die een eigen leven gaan leiden. Die zich losweken uit hun oorspronkelijke context en in gepopulariseerde vorm verdergaan. Zo zijn er op het gemiddelde verjaardagsfeestje niet veel mensen die je de fijne kneepjes kunnen uitleggen van Einsteins speciale relativiteitstheorie. Maar op datzelfde feestje kent zowat iedereen de vergelijking E=mc².

En zo kom ik bij een kat. Die van Schrödinger. Je hebt misschien al wel eens van hem gehoord. Als je online een beetje rondsnuffelt (hondenmetafoor, sorry) ontdek je al snel dat dit beestje niet voor de poes is. Talloze plaatjes, cartoons en filmpjes zijn er. Muziek en boeken, ook. En hij heeft gefigureerd in tv-series van West Wing tot House M.D., van CSI tot Numb3rs.

Verder lezen Miauw