Kweekvijver

Welkom in de kweekvi­jver. Dit is de plaats waar Taalei­doscoop woor­den verza­melt en verzint die eigen­lijk al had­den moeten bestaan, maar die om onduidelijke rede­nen nog niet in het wild zijn aangetroffen.

Als vuistregel houd ik aan dat als een woord in een Ned­er­land­stal­ige Google-zoekop­dracht niet of niet over­tu­igend opduikt in de gezochte beteke­nis, het een kweekvi­jverkan­di­daat is.

Som­mige van deze woor­den zagen voor het eerst het daglicht in of na een gesprek met andere taalmin­nende lieden, en waar nodig noem ik hun inbreng dan ook graag, met dank. Heb je sug­gesties? Stu­ur ze in – de kweekvi­jver is nooit vol.

En dan nu: de woordvisjes…

De aspi­rant-neol­o­gis­men hieron­der staan voor het gemak alfa­betisch gerangschikt, met de datum waarop ze in de vijver beland­den. Vind je er een die je lev­ens­vat­baar lijkt? Gebruik hem dan, veel en vaak.

Ad-remaline

Je hebt van die mensen die alti­jd een gevat antwo­ord paraat lijken te hebben, een geestige repliek, een snedi­ge kwinkslag. En er zijn ook mensen die meer terughoudend zijn, of ver­legen, of gen­u­anceerd. Zulke ver­schillen zijn op aller­lei manieren te verk­laren, maar de Taalei­doscoop voegt daar nu graag de hypothese aan toe van een nieuw, nog niet geï­soleerd hor­moon: ad-rema­line, dat wordt afgeschei­den door de lefk­li­er. Terug naar de typolo­gie waar dit item mee opende: de eerste groep mensen zijn meer ad rem en die hebben dan ook veel ad-rema­line door hun bloed koersen; de tweede soort is waarschi­jn­lijk bedeeld met wat min­der van dit won­der­lijke goed­je. [19 april 2010]

Afkalefateren

Je hebt opne­men en afne­men, opzetten en afzetten – dus dan ook opkale­fateren en… juist, afkale­fateren! Dat woord ver­di­ent een plek­je in de kweekvi­jver, maar wat betekent het? Zoals Man­fred het zei, denk ik aan: in ver­val lat­en rak­en, van zijn glans ont­doen. Lat­en we hopen dat dit kleine juweelt­je niet zelf, eh, afgekale­fa­terd wordt. [7 novem­ber 2012]

Afwinden

Mensen kun­nen zich over van alles en nog wat opwinden. Dat is sowieso geen goed idee, maar wat moet je doen om weer van die stress af te komen? Joop van Birge­len heeft daar een puike sug­gestie voor: afwinden, naar analo­gie van het Duitse abre­gen. Vanaf nu kun je dus niet alleen een draad, sno­er, touw of kabel afwinden – maar ook jezelf! [27 juli 2017]

Bgv’tje

Deze afko­rt­ing is voorzichtig­jes geïn­spireerd op lvt’tje – dank je, Peter! – wat kort is voor “leuk voor thuis” (een lvt’tje is een hebbe­dinget­je, een snuis­ter­ij). In deze tijd waarin er in Ned­er­land meer sin­gles zijn dan ooit, kan het geen kwaad om een bgv’tje te hebben: bgv staat dan voor “bij gebrek aan vriend­je / vriendin­net­je”. Een bgv’tje is iemand met wie je leuke din­gen doet die je anders miss­chien met je part­ner zou doen. Als je ook min­naars bent met je bgv’tje, dan ben je wat in het Engels friends with ben­e­fits heet, maar dat hoeft niet. [2 juli 2008]

Binnensmartje

Soms zie je iemand even glim­lachen of je hoort een korte giechel, maar je komt er nooit achter wat er nou zo leuk was. Een bin­nen­pret­je dus. Maar hoe zit dat met die kleine snik of dat traan­t­je in een oog? Daar had­den we geen woord voor, tot nu: bin­nens­mart­je. Zie je iemand een bin­nens­mart­je hebben? Ga dan niet graven of doorvra­gen, maar geef ze gewoon even een knuffel. [18 mei 2021]

Braidtoebie

De braid­toe­bie is de vanzelf­sprek­ende evenknie van de groem­toe­bie. Bei­de benamin­gen ver­vallen zodra de huwelijks­dag voor­bij is.  [25 feb­ru­ari 2014]

Buigrietje

Een buigri­et­je is een jongedame die last heeft van stem­mingswis­selin­gen. Buigri­et­jes drinken hun fris­drank het lief­st door een stro­halm. [16 juli 2012]

Bijensaus

Pin­dakaas heet pin­dakaas maar het is hele­maal geen kaas. En appel­moes heet appel­moes maar het is hele­maal geen mousse. En dan hebben we het nog niet eens over de walvis en het zeep­aard. Van­daar dat de kweekvi­jver graag plaats maakt voor bijen­saus, een heer­lijk nieuw woord voor hon­ing – met vrien­delijke dank aan Max, die dit juweelt­je al op drie­jarige leefti­jd aan de wereld schonk. [20 april 2010]

Calvétisjist

Mensen hecht­en aan merken. Zozeer zelfs dat ze soms geen genoe­gen meer nemen met, zeg, een com­put­er die geen Apple is. Of een gym­schoen die geen Nike is. Zo zijn er ook mensen die met een bij­na religieuze geestdrift een merk pin­dakaas aan­hangen met van die lekkere pita­mien­t­jes. Zo iemand is een calvétisjist. [23 feb­ru­ari 2010]

Claustromobiel

Iedereen kent wel dat gevoel: “Oh jee, ik ben mijn mobielt­je ver­geten, nou ben ik niet bereik­baar!” Wie dat in extreme vorm heeft, is claus­tro­mo­biel, en voelt zich zon­der zijn gsm “opges­loten” in een wereld waarin alleen directe, van-mens-tot-mens com­mu­ni­catie mogelijk is. De werke­lijkheid is anders: juist mét je mobielt­je ben je nooit echt vrij… [12 juni 2009]

Coïtussendoortje

Toegegeven, dit mormel heeft geen kans van sla­gen. Maar ik kom hem niet weer­staan, getu­ige deze col­umn, waarin in hem al ten doop hield. Het is node­loos chic-doen voor one-night stand, zon­der de ambitie dat het ooit gemeen­goed wordt. Maar ook woor­den die een kleine glim­lach op je gezicht tov­eren, mogen in de vijver. [26 juni 2008]

Consumine

Net als dopamine en adren­a­line is con­sum­ine een hor­moon – het bestaan ervan is buiten deze pag­i­na echter nooit aange­toond. De roes die mensen kri­j­gen van con­sum­ine kan heel ver­slavend zijn. Het hor­moon komt vrij wan­neer iemand iets wil kopen, en het bevordert dus con­sump­tiege­drag. Bij man­nen is de con­sum­ine­pro­duc­tie in de regel het hoogst bij de kijken naar gad­gets en auto’s; bij vrouwen vaak juist bij de snuffe­len naar schoe­nen en tassen. [15 feb­ru­ari 2010]

Derrièredruk

Soms is het rustig, soms heb je het druk. En soms heb je het der­rière­druk. Want wie de eti­quette en beschav­ing in ere houdt, heeft het natu­urlijk nooit r*t*druk… We moeten wel nette mensen bli­jven. [31 okto­ber 2013]

Doeimeneren

Wie weet nog hoe formeel of informeel je je moet opstellen tegen­wo­ordig? Sluit je een e‑mail af met Met vrien­delijke groet of met alleen Groeten? Zeg je “u” of toch “je”? Geen won­der dat we er een pot­je van bakken en aller­lei sti­jlen door elka­ar gooien, zoals een gesprek afron­den met “Doei meneer!”, of een brief aan­hef­fen met “Beste heer Jansen”. Wie wel eens zo’n pot­je gebakken heeft, kan gerust zijn. Hij was gewoon aan het doeimeneren. [19 novem­ber 2012]

Dumponeren

Je kunt din­gen net­jes op hun plaats zetten of weg­ber­gen. Met een beet­je chic woord heet dat: deponeren. Je kunt ook din­gen in het wilde weg neer­gooien of ergens lat­en slin­geren. Dumpen dus. Maar er is ook een mid­den­weg, al is die niet gulden. Als je din­gen bij­na op hun plek wegzet maar niet hele­maal, waar­door ze toch nog rom­mel zijn, dan ben je aan het dumponeren. [3 juni 2017]

Estreneren

Dit is een woord dat in mijn oud­er­lijk gezin al lang geen ver­baas­de blikken meer oplev­ert. Miss­chien geldt dat ook wel voor andere Ned­er­landssprek­ende groepen waar ook Spaans begrepen wordt, want dit woord is een ver­bas­ter­ing van het Spaanse werk­wo­ord estre­nar. Dat heeft een beteke­nis die heel nut­tig is en waar­voor in het Ned­er­lands geen evenknie bestaat. Estre­nar is: iets voor het eerst gebruiken, inwi­j­den. Als je bijvoor­beeld een nieuwe jurk hebt gekocht, dan estre­neer je hem als je hem voor het eerst draagt. [26 novem­ber 2008]

Geweldadig

Nee, dit is niet de alomte­gen­wo­ordi­ge spelfout voor geweld­dadig, maar een nieuw woord. Want wat kri­jg je als iets én geweldig én wel­dadig is? Juist: iets wat gewel­dadig is. Een bezoek aan de sauna, een mas­sage, een warm bad. Dat soort din­gen kun­nen geweldig wel­dadig zijn – gewel­dadig dus. [28 juni 2010]

Groemtoebie

Een fraai stuk­je Ned­eren­gels, pret­tig geman­geld door Mar­lies: de groem­toe­bie is een per­soon van het man­nelijk ges­lacht die bin­nen afzien­bare tijd als groem – par­don, groom, een bij­drage gaat lev­eren aan fes­tiviteit­en waar­bij ook een bride betrokken is. Zie ook: braid­toe­bie. [25 feb­ru­ari 2014]

Herfstvlokjes

In het najaar loop je soms onder het loof wan­neer er, na een wind­vlaag, ineens een veelk­leurige pracht aan blaad­jes langza­am om je heen naar bene­den dwar­relt en zich voegt bij het rood-geel-bru­ine dek dat zich al op de grond gevor­md heeft. Wacht even… vlaag, dek, dwar­re­len? Inder­daad, het is alsof het bladeren “sneeuwt”. Van­daar dat we die zwierige bladeren­pracht vanaf nu herf­stvlok­jes noe­men.  [22 okto­ber 2012]

Hormobaaldag

Wij mensen ver­beelden ons graag dat we een vri­je wil hebben, rationele wezens zijn, en dat er niets “dier­lijks” meer aan ons is. Maar vraag dat maar eens aan iemand die een hor­monale baaldag heeft — een hor­mobaaldag dus. Vrouwen in de greep van PMS en tieners die onverk­laar­baar nukkig zijn, die weten wel beter… [28 mei 2008]

Hypopetrolea nervosa

Er is een veel voorkomende aan­doen­ing waar­bij mensen een zenuwaan­val van onzek­er­heid en angst kun­nen kri­j­gen. Tot de symp­tomen kun­nen behoren: tran­spi­ratie, een dwang­matig klem­men der kak­en en het bekoe­len van de gesprekken in de auto. Maar bij anderen beperken de ver­schi­jnse­len zich tot een ver­hoogde oplet­tend­heid voor de bor­den langs de weg. Hypopetrolea ner­vosa doet zich voor wan­neer je in de auto op de snel­weg zit, bij­na geen brand­stof meer hebt, en geen idee hebt wan­neer het vol­gende tanksta­tion eraan komt. [11 feb­ru­ari 2013]

Jamaritis

Het is vaak pret­tig als je een helder antwo­ord kri­jgt op een vraag: ja of nee. Maar som­mige mensen bevolken liev­er het nie­mand­s­land tussen ja en nee in. Hun favori­ete manier om een antwo­ord te begin­nen is: “Ja, maar…”. Met vrien­delijke dank aan Man­fred heeft de kwaal waar deze lieden aan lij­den nu een naam: jamari­tis.  [1 decem­ber 2010]

Knuffeldoortje/kwuffel

Het woord omhelz­ing is wat sti­jf­jes, en hug is me te Engels. We hebben al knuffel, een fijn woord, maar dat kan een con­no­tatie hebben van zoet-roman­tisch (onder beminden) of zoet-schat­tig (met kinderen en baby’s). Hoe noem je een kleine knuf die je iemand zomaar tussendoor geeft, gewoon omdat ze lief zijn of omdat ze er even een nodig hebben? Ik heb er twee woor­den voor: knuffel­doort­je (met dank aan Anne Claire) en kwuf­fel (met dank aan Mar­lies). [26 juni 2008]

Lekselschade

Iets wat gestrooid wordt is strooisel, dus lat­en we iets wat gelekt wordt maar “lek­sel” noe­men. Het Engels heeft voor een bepaald soort lekk­age de fraaie term the wet spot — en de vraag is dan vaak wie daarop gaat slapen. Ik ken er geen fat­soen­lijk Ned­er­lands woord voor, dus voor­lop­ig moet lek­selschade maar vol­staan… [22 april 2010]

Lichtevening

Er is twee keer per jaar een lichtevening, in sep­tem­ber en in maart: een etmaal waarin dag en nacht even lang zijn. Dat zijn de lentelichtevening en de herf­stlichtevening. Deze vallen niet pre­cies samen met de equinox­en, die ook bek­end staan als de lente­nachtevening en de herf­st­nachtevening.  [22 maart 2016]

Mbb

De mbb is de min­i­male beleefde begroet­ing die geldt in een bepaalde cul­tu­ur of sub­cul­tu­ur. Vroeger kusten Ned­er­land­sers elka­ar twee keer, nu drie — een veran­der­ing in de mbb. De min­i­male beleefde begroet­ing dient om je ver­bon­den­heid met anderen te bestendi­gen, maar soms ook om je als groep te onder­schei­den van de rest. Je kent vast wel de schichtige klun­gel­dan­sjes die mensen kun­nen doen als ze ver­schil­lende mbb’s hanteren: wel of niet nog een kus, wel of geen onhelz­ing? Ik begroet de meeste mensen inmid­dels met één kus en een knuffel; zal dat ooit de nieuwe mbb wor­den? [17 mei 2008]

Meemoetfeestje

Je kent ze wel, die feestjes waar je geen zin in hebt. De broer van je zwa­ger geeft een bar­be­cue. Je schoon­moed­er viert haar pen­sioner­ing. Een vaag studievriend­je van je part­ner gaat voor de tweede keer trouwen. Je hebt wel wat beters te doen, natu­urlijk, maar je moet voor je goed fat­soen wel mee. Dat is een meemoet­feestje. [1 feb­ru­ari 2008]

Ontnogmoeten

We moeten zoveel, zo lijkt het soms. Onze bazen, oud­ers, buren, kinderen, collega’s, de over­heid… ze willen alle­maal wat van ons. Zelfs het huis waar we wonen heeft een onophoudelijk reeks klus­jes voor ons waar niet aan te ontkomen valt. We moeten, moeten, moeten. Hoog tijd om eens te gaan ontnog­moeten. Zeg niet meer, “Ik moet nog…”, doe het gewoon. Of dump het, als dat kan. Of delegeer het. (Met dank aan Man­fred voor deze 3D-indel­ing.) Of plan het in en houd je dan aan die plan­ning. Maar zet het niet op die vage ik-moet-nog-lijst. Ontnog­moeten is het nieuwe mul­ti­tasken: doe één ding tegelijk, en moet niks meer. [4 okto­ber 2012]

Overtoekomst

De tijd die komt na de toekomst die wij ons kun­nen voorstellen, is de over­toekomst. Een prachtig woord, met vrien­delijke dank aan Tris­tan, die het bedacht. [20 juli 2010]

Pimplementeren

Als je een plan of ontwerp ten uitvo­er brengt en je doet dat niet gewoon goed, maar met veel over­bod­i­ge tiere­lan­ti­jn­toeters en bling­bellen, dan ben je aan het pim­ple­menteren. In hoev­erre het risi­co hierop grot­er is voor mensen die Pim het­en, is nog niet weten­schap­pelijk onder­zocht. [10 jan­u­ari 2008]

Pleistergesprek

Soms praat je even met iemand die het ergens moeil­ijk mee heeft. Je kan het prob­leem niet oplossen, maar je wilt ze wel even een knuffel geven en een hart onder de riem steken. Zo’n gesprek­je is een pleis­terge­sprek. Het lost niets op, maar het helpt wel. Zouden we meer moeten doen. [10 maart 2009]

Praatvloed

Is er een ver­schil tussen spreken en prat­en? Ik denk het wel. We waren, naast de woor­den woord­vloed en schri­jfvloed, in het wild ook al spreekvloed tegengekomen. Dankz­ij onze favori­ete huis­arts kun­nen we daar nu ook praatvloed aan toevoe­gen. Maar ook voor praatvloeiers geldt: spreken is zil­ver… [19 maart 2014]

Proefsneeuw

Kinderen zijn een ein­de­loze bron van taalver­nuft. Zo vin­dt Lev dat als het maar een beet­je sneeuwt, zo’n poed­er­laag­je, dat dat nog geen échte sneeuw is. Nee, dat is proef­s­neeuw, want van echte sneeuw kun je ballen en sneeuw­pop­pen mak­en. En gelijk heeft ze. Met dank aan Mar­lies voor het doorgeven van dit juweelt­je. [11 juli 2012]

Quasibbatical

Een qua­si­b­bat­i­cal is een sab­bat­i­cal – maar dan ook weer niet. Je doet wel een stap­je terug, maar echt ophouden met werken is er niet bij. Je prut­telt geduldig door op de achter­grond; er is alleen min­der te zien van de vrucht­en van je arbeid. Zoi­ets als wan­neer je een paar maan­den geen blog­posts plaatst, maar wel steeds door bli­jft denken over je favori­ete onder­w­erp… ;-) De alter­natieve schri­jfwi­jze qua­si­bat­i­cal komt ook voor, maar vooral­snog alleen in een par­al­lel uni­ver­sum.  [18 okto­ber 2011]

Raadplagen

Raad­pla­gen is natu­urlijk geënt op raad­ple­gen. Het kan, denk ik, met gemak een dubbele beteke­nis dra­gen: (1) van ongewnst advies voorzien, en (2) ongewenst om advies vra­gen. Op inter­net zijn overi­gens flink wat “raad­pla­gen” te vin­den, maar dat zijn ver­schri­jvin­gen voor raad­ple­gen. Tijd voor een nieuwe, eigen beteke­nis dus! [10 jan­u­ari 2008]

Ratkebab

Je hebt junk­food waar­van je eigen­lijk niet pre­cies weet wat erin zit, en waar je dus maar liev­er van afbli­jft. Dat is ratke­bab. Met vrien­delijke dank aan Man­freds duiv­en­burg­er. [12 mei 2009]

Retrotasken

De menin­gen over mul­ti­tasken zijn verdeeld: de een vin­dt het maar wat sto­er dat hij zoveel ver­schil­lende din­gen tegelijk kan doen, de ander vin­dt dat een ver­snip­per­ing van aan­dacht en energie. Een reac­tie kon niet uit­bli­jven, en als tegen­hang­er is mono­tasken in zwang aan het rak­en. Maar ik vind dat, voor­dat je gaat mono­tasken, je eerst nog even moet retro­tasken: doen wat je al had moeten doen. [22 feb­ru­ari 2008]

Rijtuig

Bestu­ur­ders die zich aso­ci­aal gedra­gen op de weg. Je ziet in het ver­keer niet veel rij­tu­igen (tel­baar woord) meer, maar helaas wel veel rij­tu­ig (ontel­baar woord). [10 maart 2009]

Schoon-BN’er

Een bek­ende Ned­er­lan­der die zijn of haar faam (in eerste instantie) ontleent aan het feit dat ze getrouwd zijn met een andere bek­ende Ned­er­lan­der. Een meelift-celebri­ty. [21 april 2009]

Smakelij

Een smake­lij is een eet­gele­gen­heid, een restau­rant. Net zoals een bakker­ij zich bezighoudt met het mak­en van bak­sels, en een zager­ij met het mak­en van zaagsel, zo is een smake­lij een plaats waar smake­lijke din­gen bereid wor­den. Som­mige smake­li­jen hebben zich verenigd onder één organ­isatorische para­plu, zoals McDonald’s of LaPlace: dat zijn smake­lijketens.  [2 feb­ru­ari 2009]

Spaatje koffie

Een spaat­je koffie is, met vrien­delijke dank aan medeont­dekker Anne Claire, een glas cola.  [28 jan­u­ari 2011]

Tierwoord

Het woord scheld­wo­ord hebben we al, en het vol­staat eigen­lijk pri­ma. Toch voeg ik graag tier­wo­ord aan de vijver toe (zie de col­umn in kwest­ie). Ik stel me voor dat een tier­wo­ord iets anders is dan zomaar een scheld­wo­ord of vloek: het is eerder een kracht­term die niet bedoeld is om te beledi­gen, maar om te ven­til­eren. [15 april 2008]

Tikfoutkaper

Een tik­foutkaper doet aan “typosquat­ting”: het reg­istr­eren van een domein­naam die bij­na iden­tiek is aan de URL van een andere, suc­cesvolle site, met als doel om zijn eigen dien­sten te promoten.

Tooitaal

Bij “taal” denk je meestal aan let­ters, woor­den, zin­nen en tek­sten. Maar er is ook zoi­ets als lichaam­staal, die bestaat uit iemands gebaren, houd­ing, blik en loop. Daar­naast is er nog een andere vorm van non-ver­bale com­mu­ni­catie, die net zo goed een uit­ing is van wie je bent: denk dan aan kled­ing, kapsel, sier­aden, cos­metis­che ver­minkin­gen (tatoeages, pierc­ings, rit­uele lit­tekens) en make-up. Deze taal ver­di­ent vol­gens de Taalei­doscoop een eigen naam, en die heeft hij nu ook — tooitaal. [15 feb­ru­ari 2010]

Treindommel

Lez­er Hans Heems­ber­gen zette dit den­derende juweelt­je op de rails, en we vol­gen zijn voors­tel graag. Een trein­dom­mel is een opper­vlakkige slaap in een rij­dende trein, waar­bij het hoofd soe­pel de beweg­in­gen van het tre­in­s­tel vol­gt. Heel herken­baar, en zek­er een kweekvi­jvervis­je waard! [16 decem­ber 2020]

Verminuten

Op som­mige recht­en kun je geen beroep meer doen omdat ze ver­jaard zijn, en ook bepaalde afsprak­en kun­nen na ver­loop van tijd voor­bij hun houd­baarhei­ds­da­tum zijn. Maar kleine kinderen en huis­dieren (en grote mensen net zo goed) mak­en het soms wel heel bont. Het ene moment denk je dat je een under­stand­ing met ze hebt – bijvoor­beeld: géén koek­jes meer voor het eten, of we gaan nu écht terug naar huis – en dan blijkt bin­nen de kort­ste keren dat die belofte alweer ver­min­u­ut is. [23 jan­u­ari 2021]

Voetdecolleté

Je hebt damess­choe­nen waarin je de tenen ziet. En je hebt damess­choe­nen met een dichte punt. In een schoe­nen­winkel, door zijn vrouw gevraagd naar een oordeel over twee mod­ellen met dichte punt, zei de nietsver­moe­dende man: “Die zijn mooier, want bij de andere zie je de spleet­jes tussen je tenen.” De vrouw beaamde dat dat inder­daad min­der mooi was, waarop de gewiek­ste verkop­er nog een poging deed met: “Ja, dat is het decol­leté van de voet!”. Geni­aal: een voet­decol­leté, als vari­ant naast het bouw­vakkers­decol­leté en natu­urlijk het oude vertrouwde boezemdecol­leté. Maar wat die schoe­nen betre­ft: het decol­letéloze paar ging mee naar huis… [4 maart 2013]

Wishful-thinkding

Het kan zo gebeuren dat je ooit in je lev­en een lekker ding (m/v) kende waar­van er in je achter­hoofd zo’n idee bli­jft hangen van: tja, jam­mer dat dat nooit iets gewor­den is. Daar is niks mis mee, maar Taalei­doscoop-lez­er @awjvdh wees me erop dat daar bij zijn weten nog geen woord voor was. Dus is de Kweekvi­jver even aan het knut­se­len gegaan, en ziehi­er onze sug­gestie: wish­ful-thinkd­ing. Met name op (nieuw­bakken) sin­gles kun­nen wish­ful-thinkdin­gen een won­der­lijke aantrekkingskracht uitoe­fe­nen, lei­dend tot zoek­tocht­en naar hun profiel op Face­book en andere sociale media, en een mijmerend kijken naar recente foto’s onder verzuchtin­gen als “Oh ja, hij/zij is nog steeds dezelfde…”. [24 feb­ru­ari 2013]