Sub

In een gesprek met een vriendin stuitte ik onlangs weer eens op het komis­che duo Hypo en Hyper. Bei­de zijn tot ons gekomen vanu­it het Grieks, en doen nu goede zak­en als voor­voegsels in aller­hande woor­den in de meest uiteen­lopende tal­en. Hypo- betekent zoveel als “te laag”, “onder”; hyper- betekent pre­cies het tegen­overgestelde: “te veel”, “boven”.

Zo is er een hele grabbel­ton aan medis­che ter­men die aan­duiden dat een organ­isme (zoals jij of ik) te veel of te weinig van iets kan hebben. Heb je bijvoor­beeld een te snel werk­ende schild­kli­er, dan lijd je aan hyper­thyre­oïdie. Zit je schild­kli­er (thy­roid, in het Engels) juist op zijn gat te niksen, dan lijd je aan hypothyre­oïdie. Hyper en hypo, het zijn net Snip en Snap, Lau­rel en Hardy.

Maar goed, bovenge­noemde vriendin en ik zat­en al snel te puzze­len met al die niet-tech­nis­che, meer gang­bare ter­men waarin óók hypo- voorkomt, zoals hypotheek of hypochon­der of hypocri­et. Wat is daar nou “onder” of “laag” aan?

Om te begin­nen met hypotheek: een theke is in het Grieks een kist, een bewaarplaats – in dit geval een bewaarplaats voor iets van waarde. En dat ding (huis) van waarde dient bij een hypothe­caire lening als onderpand voor krediet.

Een hypochon­der is iemand die zwaar­moedig is omdat hij zich inbeeldt steeds ziek te zijn. En laat in de antieke oud­heid, toen de wereld nog vol van magie was, de zetel in het menselijk lichaam van de melan­cholie nou net geplaatst zijn bij de inge­wan­den, in het zachte gedeelte van de buik, de hypochon­dria: onder de chon­dros (kraakbeen/borstbeen).

Het ver­haal van hypocri­et is wat omslachtiger, maar niet min­der mooi. Het Griekse hypokri­sis betekent toneel­spe­len, doen alsof – daar­van­daan is de lijn naar hypocrisie makke­lijk te trekken. Maar wat heeft hypokri­sis met “onder” te mak­en? Let op: in hypokri­sis heb je waarschi­jn­lijk al het woord cri­sis ver­stopt zien zit­ten. Dat komt van het Griekse kri­sis, wat “besliss­ing” betekent. (Een heden­daagse cri­sis, zou je kun­nen zeggen, is dan “een beslis­send moment”.) Ver­want aan kri­sis is krinein: “beslis­sen” of “zeven” (door een zeef halen). De stap van beslis­sen of zeven naar “schei­den” is zo gemaakt, en dan lees je hypo+krinein als onder+scheiden. De verdere evo­lu­tie van de beteke­nis wordt als vol­gt geschetst: van “gelei­delijk schei­den” tot “antwo­or­den” tot “een mede­ac­teur beant­wo­or­den” tot “toneel­spe­len”.

Ten slotte – dit gaat tenslotte over taal – nog één hypo-woord­je: hyponiem. Een hyponiem is een woord dat valt onder een ander, meer omvat­tend begrip. Zo zijn rijt­jeshuis, flat en vil­la hyponiemen van won­ing. Maar of een hypocri­ete hypochon­der ook een hypotheek op die won­ing kan krijgen…?