Zodat vs. opdat

In een eerdere TaalTip keken we al eens naar de voeg­wo­or­den omdat en opdat. Maar er is nóg een woord waarmee opdat soms in de clinch ligt: zodat. Wan­neer kies je voor welke term? Soms heb je het voor het kiezen, maar soms ook niet. En soms is er ook nog een derde weg. Hoe dat zit? We zoeken het voor je uit!

Waar hebben we het over?

Som­mige woor­den zit­ten qua beteke­nis zo dicht bij elka­ar dat ze onder­ling uitwissel­baar zijn. Toch is er dan vaak nog een ver­schil in gevoel­swaarde, of een tweede beteke­nis waar­bij die over­lap niet geldt.

Betekenis en gebruik

• Zodat is een voeg­wo­ord dat je op twee manieren kunt gebruiken: in de beteke­nis van “met als gevolg dat” (om een bepaald gevolg te bereiken) of “met de bedoel­ing dat” (om een bepaald doel te bereiken).
• Opdat is ook een voeg­wo­ord, maar het heeft slechts een van de twee betekenis­sen hier­boven: “met de bedoel­ing dat”.

Je ziet dat zodat en opdat syn­on­iem zijn als het gaat om het uit­drukken van een bedoel­ing of doel – dat wil zeggen, als er een inten­tie in het spel is. Wel is er een ver­schil in sti­jl: opdat klinkt formel­er en meer oud­er­wets dan zodat.

Ont­breekt de inten­tie en gaat het puur om een sit­u­atie van oorza­ak en gevolg, dan kies je alti­jd voor zodat.

Voorbeelden 

• We lieten de kids tv kijken zodat ze stil zouden zijn.
  We lieten de kids tv kijken opdat ze stil zouden zijn.
• Ik heb mijn nette pak aangetrokken, zodat ik een goede indruk maak.
  Ik heb mijn nette pak aangetrokken, opdat ik een goede indruk maak.
• Het heeft hard gere­gend, zodat ons tuin­feest niet door kan gaan.
• Mijn ver­gader­ing is afgezegd, zodat ik alsnog op tijd thuis ben.

Ten overvloede: in de laat­ste twee zin­nen is opdat niet mogelijk: de regen had niet de inten­tie om het feest te ver­pesten, en de ver­gader­ing is niet gean­nuleerd met de bedoel­ing om iemand op tijd thuis te lat­en komen.

Even opletten

Als je een doel wilt uit­drukken, kun je dus kiezen voor zow­el zodat als opdat. Maar er is nog een derde optie: een for­mu­ler­ing met om:

• We lieten de kids tv kijken om ze stil te houden.
• Ik heb mijn nette pak aangetrokken om een goede indruk te maken.

Weetje

Het woord opdat heeft nu al een wat statige bijs­maak, zek­er onder jon­gere taal­ge­bruik­ers en in een informele con­text. Ik vraag me af hoeveel sprek­ers van het Ned­er­lands die jonger zijn dan 30 dit voeg­wo­ord spon­taan in een zin zouden gebruiken. Het zou dus best kun­nen dat deze woord­keuze langzaa­maan in onbruik aan het rak­en is. Dan zou de clas­si­fi­catie ook veran­deren van “formeel” naar “geda­teerd”.