De taalterm van deze week, illeïsme, heeft het niet zo op ikke, ikke, ikke. Dat is hem te kras, te direct. Niet dat hij geen hoge pet van zichzelf op heeft (juist wel, eigenlijk) – maar hij drukt zich liever een tikkie omzichtig uit. Dat is wel zo chic, vindt hij.
Definitie
Illeïsme is een stijlfiguur waarbij de spreker of schrijver van een tekst naar zichzelf verwijst in de derde persoon in plaats van de eerste persoon.
Anders gezegd: wie gebruikmaakt van een illeïsme noemt zichzelf niet ik of mij, maar gebruikt zijn naam of titel of een andere omschrijving (alsof het om iemand anders ging).
Iemand die gebruikmaakt van deze stijlfiguur kun je een illeïst noemen.
Voorbeelden
- Moeder: Wat heeft mama gezegd over tv-kijken na het eten?
- Directeur: Als je loonsverhoging wilt, moet je daar eens met de baas over praten.
- Sinterklaas: En wat wil je aan Sinterklaas vragen, lief meisje?
Etymologie
Deze taalterm is samengesteld met ingrediënten uit het Latijn:
- ille (hij, dat) + -isme (achtervoegsel dat een zelfstandig naamwoord vormt)
Letterlijk vertaald is illeïsme dus “hij-isme” of een “dat-isme”.
Weetje
Een bekend voorbeeld van illeïsme in de populaire cultuur komt uit de film The Big Lebowski uit 1998, waarin de hoofdpersoon (“The Dude”, gespeeld door Jeff Bridges) soms naar zichzelf verwijst in de derde persoon.
Ik vind in mijn Latijns woordenboek wel 8 betekenissen: van plaats, tijd, laatst- of bovengenoemde, die etc. maar nooit letterlijk een directie persoonsvorm. Dus geen HIJ.
Dank voor je feedback, Sjaak. Dat is interessant; bij andere bronnen zoals Merriam-Webster en Wikipedia zie ik wel een etymologie met de persoonsvorm “hij”. Maar ik ben geen classicus, dus ik moet een slag om de arm houden. Misschien komt een term als “diegene” of “degene die” meer in de buurt. Hoe dan ook is illeïsme geen term uit de oudheid; het lijkt erop dat hij voor het eerst is opgetekend in de vroege 19e eeuw, door de Engelse dichter Samuel Taylor Coleridge – maar daarmee is nog niet gezegd dat hij het woord ook verzonnen heeft.