Er zijn van die woorden die een tweede of derde betekenis hebben die je nooit vermoed had, maar die soms des te verrassender is. Ik was onlangs in het Mauritshuis en daar maakte ik opnieuw kennis met twee dingen: een schilderij en een woord. En ze hadden ook nog eens met elkaar te maken.
Ik begin met het schilderij. Volgens een vriendelijke dame van het museum die toevallig een korte toelichting gaf op het moment dat ik langsliep werd dit kunstwerkje ook wel “de Mona Lisa van het noorden” genoemd. Het was het befaamde Het meisje met de parel van Johannes Vermeer, uit 1665–1667.
Dit schilderij is immens populair en was de inspiratiebron voor een roman uit 1999 (Girl with a Pearl Earring door Tracy Chevalier) die later verwerkt is tot een speelfilm in 2003 en een toneelstuk in 2006. In deze verhalen wordt een fictieve dienstmeid genaamd Griet opgevoerd als het meisje dat afgebeeld is.
Dat dit een onschuldige vorm van dichterlijke vrijheid is, zal denk ik niemand betwisten. Want de waarheid is dat niemand weet wie er model stond voor het schilderij. Sterker nog, geen van de modellen waarmee Vermeer werkte is bij naam bekend.
Maar het verhaal is daarmee nog niet af. En zo kom ik bij mijn woordje. Want let op: niet alleen weten we niet wie het meisje met de parel was, we horen het ook niet te weten! Dit schilderij is namelijk geen portret. Het is een tronie.
Als jij en ik het woord tronie al gebruiken, dan doen we de bezitter van het gelaat in kwestie daar geen plezier mee. Deze term heeft anno 2011 een duidelijk negatieve connotatie. Maar in de 17e eeuw waren tronies, met dank aan Rembrandt, heel populair. Het waren schilderijen die juist niet tot doel hadden een bestaand persoon herkenbaar af te beelden – daarom zijn het ook geen portretten. Het oogmerk van een tronie was het tonen van een gevoel, een gemoedstoestand. Met de bijbehorende (vaak malle) gezichtsuitdrukking. Het model voor zo’n schilderij bleef dan ook bijna altijd anoniem.
Wat deze tronie van Vermeer beoogt af te beelden is niet onmiddellijk duidelijk. Verrassing, misschien? Onschuld, onbevangenheid? Jij mag het zeggen. Misschien dat het schilderij daarom zoveel mensen aanspreekt: het laat je alle vrijheid om erin te vinden wat jij wilt.
Het woord tronie heeft trouwens zijn weg gevonden naar het Engels. Maar dan uitsluitend in de kunsthistorische betekenis. In esthetisch-anatomische zin is een Engelse tronie gewoon nog steeds een mug.