Het ene streepje is het andere niet

In de meeste tek­sten kom je hem wel ergens tegen, zo’n klein hor­i­zon­taal streep­je dat zweeft op ongeveer de helft van de hoogte van de let­ters. Veel taal- en spelling­gid­sen hebben het over “het liggend streepje”.

Maar kun je echt spreken van het streep­je? Eigen­lijk zijn het er drie. Sterk­er nog, eigen­lijk zijn het er vier. Of, als je heel pre­cies wilt zijn, vijf. Nee, wacht, er is nog een zes­de. Hoe zit dat?

Drie liggende streepjes

Allereerst is er een driel­ing: drie tekens die er pre­cies het­zelfde uitzien (-). Of je kunt zeggen dat het hier eigen­lijk gaat om één teken met drie func­ties. (Welke van die twee vari­anten je ook voorstaat, dit is het teken dat “liggend streep­je” genoemd wordt.) Dit is het gebruik:

• Het kop­pel­teken gebruik je in samen­stellin­gen zoals woon-werkver­keer, min­is­ter-pres­i­dent en niet-roker. Je plaatst er nooit een spatie voor of na.
• Het afbreek­teken ziet er net zo uit, maar je gebruikt het om lan­gere woor­den aan het eind van een tek­stregel af te breken. Je kunt zo grote (spatie)gaten tussen de woor­den Ook hier geldt: geen spaties.
• Het weglat­ing­steken ten slotte gebruik je om aan te geven dat een deel van een woord is wegge­lat­en, zoals in muur- en dak­iso­latie. Hier plaats je wel een spatie, en dat doe je na het streepje.

Twee gedachtestreepjes

Je ziet vaak dat kop­pel­tekens gebruikt wor­den – zoals in deze zin – om een bijzin of toevoeg­ing af te bak­e­nen. Dit is eigen­lijk fout: je moet voor dat doel – zoals in deze zin – gedacht­estreep­jes gebruiken. Een gedacht­estreep­je is een langer en vaak wat dun­ner streep­je dan het koppelteken.

Je kunt een gedacht­estreep­je op twee manieren schri­jven. Er is een kor­tere, die meestal wordt geschreven met een spatie ervoor en erna, en er is een lan­gere die meestal wordt geschreven zon­der spaties:

• Ik vind auto’s – of ze nou elek­trisch zijn of niet – slecht voor het milieu.
• Ik vind auto’s—of ze nou elek­trisch zijn of niet—slecht voor het milieu.

In het Ned­er­lands heeft de korte vari­ant (met spaties voor en na) de voorkeur.

Engelse streepjes

Even een uit­stap­je naar het Engels.

Het liggend streep­je vervult daar dezelfde drie func­ties: koppel‑, afbreek- en weglat­ing­steken. Ze hebben er alleen één woord voor: hyphen.

Het gedacht­estreep­je heet in het Engels een dash. De korte soort heet een en-dash en die zie je vooral in het Brits-Engels; de lange soort heet een em-dash en die zie je veel in het Amerikaans-Engels.

De meeste tek­stver­w­erk­ers kun­nen al deze streep­jes (klein liggend streep­je, en-streep­je en em-streep­je) schri­jven. Ze zijn vaak makke­lijk­er te mak­en dan je denkt, en het is zek­er de moeite waard: een tekst ziet er dan beter ver­zorgd uit, en de inhoud komt dus beter over.

Streepje nummer zes

Maar behalve deze vijf is er nog een, al zul je die voor­lop­ig alleen in woor­den­boeken zien. Er is namelijk een prob­leem met het kop­pel­teken en het afbreek­teken: ze zien er pre­cies het­zelfde uit (-). Als een woord afge­bro­ken wordt op het eind van de regel, kun je dus niet zien of op die plaats nor­maal wel of niet een kop­pel­teken staat.

Kijk maar naar dit voorbeeld:

Je kunt hier­aan niet aflezen of de woor­den vicepremier en adjunct-directeur nor­maal gespro­ken wel of geen kop­pel­teken hebben. (Ten overvloede: vicepremier niet, adjunct-directeur wel.) Maar als zo’n afbrek­ing in een woor­den­boek of spellings­gids voorkomt, is dat ver­war­rend, want je wilt als opzoek­er toch wat de juiste spelling is: moet je het streep­je aan­houden of niet?

Daarom gebruiken som­mige naslag­w­erken nu een apart (tweede) afbreek­teken om aan te geven dat een woord zijn kop­pel­teken wél moet behouden. Dat nieuwe afbreek­teken ziet eruit als een klein schuin (soms dubbel) streep­je. In het Engels komt de hyphen vak­er voor dan in het Ned­er­lands, en je ziet deze toevoeg­ing dan ook vooral in Engel­stal­ige woordenboeken.

Dit voor­beeld komt uit Merriam-Webster’s Col­le­giate Dic­tio­nary:

Je ziet hier aan de rechterkant van de tek­stkolom dat de woor­den befit­ting, pre­scrib­ing en offi­cers een “gewoon” afbreek­streep­je kri­j­gen, maar dat het woord court-mar­tial een spe­ci­aal teken heeft, om aan te geven dat de hyphen daarin behouden moet blijven.

Tekstverwerkertip

Het zal nog wel even duren voor­dat zo’n spe­ci­aal afbreek­teken in com­mer­ciële tek­stver­w­erk­ers beschik­baar is – als dat über­haupt ooit al gebeurt – maar som­mige programma’s (zoals Microsoft Word) hebben al wel een “tijdelijk afbreek­teken”. De toetscom­bi­natie is meestal: Ctrl+- (Win­dows) of Com­mand+- (Mac).

Zo’n tijdelijk streep­je plaats je in een (lang) woord om het af te breken alleen als dat woord aan het eind van de regel valt en de ruimte te krap is. Het streep­je wordt onzicht­baar zodra het woord ergens anders op een regel komt te staan. Handig!