De taalterm van deze week, parapluterm, houdt de kudde graag bij elkaar. Je kunt de lammetjes niet zomaar elk hun eigen kant op laten dartelen, vindt hij. Nee, het is net als familie: wat bij elkaar hoort, blijft bij elkaar. Toch heeft hij ook wel oog voor de individuele familieleden, want die hebben elk zo hun eigen karakter.
Definitie
Een parapluterm of paraplubegrip is een overkoepelende term waarmee je meerdere onderliggende woorden of begrippen samenbundelt.
Voorbeelden
Het is handig om een onderscheid te maken tussen twee soorten paraplutermen:
Losjes verbonden
In engere zin verwijst een parapluterm niet naar een strikt gedefinieerde groep, maar juist naar een verzameling losjes verbonden zaken die vaak voor het gemak onder één naam komen te vallen.
Zo kun je het woord parapluterm zelf (of paraplubegrip) ook bewust en expliciet gebruiken om aan te geven dat iets een verzameling van verwante maar ongelijksoortige dingen is – zeker als dat in de context niet direct voor de hand ligt. Kijk maar:
- Het woord ‘kanker’ is eigenlijk een parapluterm voor een hele verzameling verschillende ziektes.
- Bedenk wel dat ‘massage’ een paraplubegrip is: de ene massagesalon is de andere niet.
Zoals je ziet gaat het er hier niet zozeer om om de concepten onder het paraplubegrip als één geheel te groeperen. Die clustering is juist de norm en kan verwarrend zijn. Door een woord als parapluterm te gebruiken, doe je het omgekeerde: je benadrukt de verscheidenheid onder de leden van de groep.
Netjes geordend
In de bredere zin van het woord zijn paraplutermen een taalfenomeen dat ingegeven is door een hiërarchie aan betekenissen: A en B vallen onder C.
- Onder de overkoepelende term keukengerei vallen woorden als deegroller, bestek, ovenschaal, garde en broodplank. (Voor de liefhebbers: een van die woorden is zélf ook een paraplubegrip; zie je welke dat is?)
- Woorden als merlot, chardonnay, pinot blanc, sangiovese en cabernet sauvignon horen bij het paraplubegrip wijn.
Je kunt paraplubegrippen zelfs stapelen. Dat zie je vooral bij een systeem van classificatie, zoals de biologische taxonomie. Oplettende lezers zullen zich een eerder artikel herinneren waarin de gorilla figureerde. Wat blijkt: het woord gorilla is een paraplubegrip, waaronder twee verschillende diersoorten (en meerdere ondersoorten) vallen.
In omgekeerde richting valt het biologische geslacht gorilla weer onder een hele stapel andere paraplubegrippen. Ik laat een paar tussenstappen weg, maar hier zijn wat voorbeelden: gorilla’s behoren tot de mensachtigen (een grotere paraplu, dus), die op hun beurt weer horen tot de primaten (nóg groter), die zelf weer horen bij de zoogdieren, en die weer bij de gewervelden, en die vervolgens bij het dierenrijk, etc. Je kunt een parapluterm dus zien als een soort “categoriebenaming”.
Etymologie
Deze taalterm beschermt je niet tegen de regen, maar als metafoor legt hij zichzelf uit:
- paraplu (overkapping) + term (woord, begrip)
Weetje
Elke taal kent paraplubegrippen, en in het Engels heten die heel toepasselijk umbrella terms.