De ene steen is de andere niet

Er klonk deze week gejubel in de bure­len van de Euro­pean Space Agency. Tien jaar na haar lancer­ing had de ruimtesonde Roset­ta, zoals gep­land, na bij­na drie jaar radios­tilte con­tact opgenomen met de aarde – wat het begin inlu­id­de van de laat­ste etappe van haar reis naar de komeet 67P/Churyu­mov-Gerasi­menko. Roset­ta gaat in de ruimte deze grote klomp steen en ijs bestud­eren in de hoop meer te leren over het ontstaan van ons zonnestelsel.

Taalmin­nende lieden zullen miss­chien niet direct jube­len, maar kun­nen een glim­lach zek­er niet onder­drukken, want die naam – Roset­ta – is geen toe­val. Er was namelijk een andere klomp steen, hier op aarde, en daaruit is meer dan 2000 jaar gele­den de naamgev­er van deze ruimtesonde gehouwen: de Steen van Roset­ta.

Dit ver­haal begint met een vijf­jarig jonget­je dat in 205 v.Chr., na de moord op zijn oud­ers, ineens kon­ing van Egypte werd: Ptole­maeus V. Een paar jaar lat­er kwam in Mem­phis een groep priesters bij elka­ar. Zij vaardig­den een decreet uit om de god­delijke cul­tus van de nieuwe farao te bestendi­gen, en daarmee ook hun eigen greep op de macht veilig te stellen.

Van­daag de dag zouden ze dat miss­chien met een tweet hebben gedaan, maar in 196 v.Chr. ging de voorkeur uit naar een stèle, een ste­nen zuil of plaat met een inscrip­tie, naar oud-Grieks gebruik. De invloed van de Griekse beschav­ing op de Egyp­tis­che hof­cul­tu­ur van die tijd was sowieso groot. Op de stèle stond de tekst van het decreet dan ook in drie tal­en: Egyp­tis­che hiërogliefen, Demo­tisch (een Egyp­tisch schrift voor offi­ciële doc­u­menten, dat gaan­deweg in onbruik aan het rak­en was) en Grieks. De steen zal geplaatst zijn in een tem­pel, voor iedereen om te lezen, als een soort persbericht.

In de eeuwen die vol­gden – we gaan nu een ver­snellinkje hoger, sor­ry – viel het oude machtssys­teem in Egypte uit elka­ar, raak­te de tem­pel in ver­val en het hiërogliefen­schrift in onbruik, brak de stèle in stukken, en wer­den brokstukken van aller­lei tem­pels én stèles herge­bruikt voor het opricht­en van nieuwe gebouwen, waaron­der een Ottomaans fort aan de noord­kust van Egypte en aan de oev­ers van de Nijl, nu bek­end onder de naam Fort Julien, ten noor­doost­en van de stad Rashid, die ook bek­end­staat als… Roset­ta. Je voelde hem al aankomen.

Wel­nu. Op 15 juli 1799 waren de sol­dat­en van Napoleon (die op mil­i­taire cam­pagne in Egypte was) bezig om het beschadigde Fort Julien te ver­sterken. Lui­tenant Pierre-François Bouchard ont­dek­te in de rav­age een groot brokstuk waarop in drie schriften iets stond geschreven. Hiërogliefen, Demo­tisch en Grieks. Hij ver­moed­de dat dit drie keer dezelfde tekst was, en zag in dat deze vondst van grote weten­schap­pelijke waarde kon zijn. Immers, er was toen al meer dan 1400 jaar nie­mand meer geweest die hiërogliefen kon lezen. En de tek­sten op alle antieke Egyp­tis­che zuilen, muren, sar­cofa­gen, tem­pels, vazen etc. waren dus al even lang een volkomen mysterie.

En daar­na ging het snel. Na een mil­i­taire over­win­ning op de Fransen kre­gen de Brit­ten in Alexan­drië de Steen van Roset­ta in bez­it. Ze ver­scheepten hem snel naar Enge­land (waar hij nu nog is, in het British Muse­um) en een inter­na­tionale race brandde los om de hiërogliefen ein­delijk te ont­ci­jfer­en. Na een door­braak door de Brit Thomas Young, die ont­dek­te dat de Egyp­tis­che tekens zow­el klank als beteke­nis kun­nen sym­bol­is­eren, was het de Franse taalkundi­ge Jean-François Cham­pol­lion die de code ein­delijk kraak­te. En voilà, na bij­na ander­half mil­len­ni­um kon­den we weer oud-Egyp­tisch lezen!

En zo kwam de Steen van Roset­ta sym­bool te staan voor de kun­st van het ver­tal­en, en voor het (her)ontdekken van ver­loren ken­nis. Geen won­der dus dat de ESA, toen ze een naam zocht­en voor hun sonde (die via een een­zame, ‘ver­loren’ ruimterots terug wil kijken om de beginda­gen van ons zonnes­telsel te ‘ont­ci­jfer­en’), uitk­wa­men op die andere, leg­en­darische steen.

De Steen van Roset­ta is met afs­tand het pop­u­lairste voor­w­erp in het British Muse­um en een van de meest befaamde antieke objecten ter wereld. En terecht, zeg ik als taal­liefheb­ber. Eens kijken of 67P/Churyu­mov-Gerasi­menko daaraan kan tippen.