Ken je dat? Je bent in een gesprek, iemand zegt iets heel stelligs, en pas uren later of de dag erna bedenk je ineens: oh nee, ik had dát moeten antwoorden! Te laat… Geloof het of niet, daar is een term voor.
Ik kwam hem tegen op de aanbevelenswaardige podcast van George Hrab. Daar woedde enkele weken geleden een feuilletonzoektocht naar de oorsprong van deze prachtige uitdrukking: l’esprit de l’escalier (de geest van de trap).
Bij mijn weten kent hij geen Nederlandse evenknie, maar het Duits heeft wel het woord Treppenwitz, dat grofweg hetzelfde betekent. De oorsprong van l’esprit de l’escalier is terug te voeren op de Franse schrijver en filosoof Denis Diderot (1713−1784). Die schreef tussen 1773 en 1777 een boekje over zijn filosofie van het theater, met als titel Paradoxe sur le comédien. Het boek is een dialoog waarin de Eerste Spreker de mening van Diderot verwoordt en de Tweede Spreker de lezer of de oningewijde vertegenwoordigt.
In dit essay beschrijft Diderot een diner in het huis van de staatsman Jacques Necker, waarbij de proza- en toneelschrijver Jean François Marmontel aan Diderot een spitsvondige ironische opmerking voorschotelt waar Diderot helemaal van ondersteboven raakt, zodat hij Marmontel niet van repliek kan dienen. Diderot legt uit, “Cette apostrophe me déconcerte et me réduit au silence, parce que l’homme sensible, comme moi, tout entier à ce qu’on lui objecte, perd la tête et ne se retrouve qu’au bas de l’escalier”.
Nu had ik in mijn studietijd, als beginnend toneelamateur, een Nederlandse vertaling (door Gemma Pappot) van Paradoxe sur le comédien op de kop getikt. De beroemde zinsnede staat er zo in: “Deze opmerking aan mijn adres brengt me van mijn stuk en snoert me de mond, want een gevoelig mens, zoals ik, die zijn oren wijd open heeft staan voor alles wat tegen hem te berde wordt gebracht, is zó in paniek en is pas weer zichzelf als hij buiten op straat staat”.
Zoals je ziet komt de trap (escalier) in de vertaling niet voor. Maar de trap die Diderot bedoelt is waarschijnlijk de buitentrap die bij een statige achttiende-eeuwse woning van de voordeur naar buiten leidt. Oftewel: je bent net de deur uit, en dan schiet pas je te binnen wat jouw riposte had moeten zijn.
Wat Diderot zelf van de uitdrukking vond, zullen we nooit weten: Paradoxe sur le comédien verscheen postuum in 1830. Daarna ging het snel, want al in de jaren 1860 begint de term l’esprit de l’escalier op te duiken. (De Pools-Franse aanhanger van het fin de siècle symbolisme Téodor de Wyzewa schrijft de term toe aan Jean-Jacques Rousseau, maar het is niet duidelijk of dit klopt.)
Maar je weet nu in ieder geval wat eraan scheelt als je een keer te laat bedenkt wat je eerder had moeten zeggen… een gevalletje l’esprit de l’escalier!