Je ziet de woorden seks en sex allebei in Nederlandse teksten voorkomen. Hetzelfde geldt voor seksueel en sexueel. Maar zijn beide varianten ook toegestaan; en zo nee – welke is dan de juiste?
En als we het er toch over hebben: hoe zit dat met het woord sexy… moet dat niet seksy zijn? Wij zoeken het uit!
De taalterm van deze week, spelling, is een soort magiër. Hij plukt klanken uit de lucht en tovert ze om in lijntjes inkt op papier.
Maar als je alleen een potlood of een stuk krijt hebt, doet hij daar helemaal niet moeilijk over. Zelfs in het zand voelt hij zich thuis. Overal waar geschreven taal te vinden is, daar vind je hem terug. Niet slecht voor een woordje van acht letters…
Het is misschien wel de allerleukste soort woorden die er is: eponiemen. Ja hoor, zul je denken – synoniemen, die ken ik nog wel; homoniemen, ook wel eens van gehoord. Maar eponiemen, die gebruik je dus echt nooit.
Zou je denken? Dan is hier een uitdaging: probeer maar eens een dag door te komen zonder er eentje tegen te komen.
Elke keer als je een lamp van, zeg, 15 watt koopt; elke keer dat je dat mooie colbertje aantrekt; elke keer dat je geniet van een overheerlijke praline of een smakelijke sandwich; elke keer dat je een stekker in een 220V stopcontact steekt – altijd maar weer die eponiemen!
Er is geen ontkomen aan, ze zitten echt overal. Eponiemen zijn namelijk woorden die naar mensen, personages of plaatsen vernoemd zijn. In dit geval waren dat de Schot James Watt (hij vond het uit), de Fransman Jean-Baptiste Colbert (hij droeg ze), de Franse graaf du Plessis-Praslin (zijn kok maakte ze); de vierde Earl of Sandwich (hij at ze aan de goktafel) en de Italiaan Alessandro Volta (hij had wat met elektriciteit).
Sommige eponiemen ontstaan al terwijl de persoon in kwestie nog leeft, maar soms ontstaan ze ook pas later. In dat laatste geval heeft de naamgever weinig plezier (of last) van zijn nieuwe roem.
Neem nou de Italiaan Vittore Carpaccio. Die leefde van circa 1460 tot 1525 en was een schilder in de Venetiaanse school. Zijn schilderijen tonen het leven in Venetië in de vroege Renaissance. Hij wordt niet gezien als een van de grote schilders van zijn tijd, maar geniet wel bekendheid voor zijn talent om in een schildering een verhaal te vertellen, om zijn toepassing van licht en bovendien – en daar draait het hier om – om zijn gebruik van rode tinten.
Je hebt natuurlijk al geraden om welk eponiem het hier gaat. Het staat op menig menu in restaurant en eetcafé: carpaccio. Maar onze vriend Vittore heeft deze vernoeming niet mee mogen maken. Pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw werden die lekkere dunne reepjes rood vlees naar hem genoemd. Als hij nog leefde, zou hij zich in zijn graf omkeren. (Die uitdrukking is trouwens een juweeltje: het is en een contaminatie en een oxymoron!)
Het kan ook anders. Stel je voor, je heet Joseph-Ignace Guillotin en je leeft ten tijde van de Franse Revolutie. Je bent eigenlijk arts, maar in 1789 was er in de politiek het een en ander te doen, en dus ben je lid geworden van de Nationale Vergadering.
Er is een revolutie aan de gang en dus moeten er wat mensen geëxecuteerd worden. Je weet dat er in sommige andere Europese landen, wanneer er iemand uit de adelstand terechtgesteld moet worden, soms gebruikgemaakt wordt van een handig apparaat met een soort vallende bijl. Dat is snel en pijnloos. En dan hoeft zo’n edelman tenminste niet onderworpen te worden aan de pijn en de gêne van het bengelen aan de galg.
Je stelt de Nationale Vergadering voor dat eigenlijk iedereen recht heeft op zo’n rappe dood – égalité, immers – en dat onthoofden dus de voorkeur geniet boven ophangen. In 1792 nemen de dienaars van de wet het onthoofdingsapparaat officieel in gebruik.
Vervolgens gaat dat handige ding onverhoopt een guillotine heten. En het kan nog erger: de guillotine verwordt tot het executie-instrument bij uitstek van de Revolutionaire staatsterreur. Oei! Daar ben je minder blij mee, natuurlijk, en meneer Guillotin heeft later dan ook zijn naam veranderd.
Ze zijn in Frankrijk de naamgenoot van Joseph-Ignace overigens blijven gebruiken tot – hou je vast – 1977. Een paar jaar later werd de doodstraf afgeschaft en viel eindelijk het doek voor de valbijl.
En nee, er was geen meneer Epo. Wil je weten waar het woord eponiem wél vandaan komt? Kijk dan even hier door de Taaleidoscoop.
Ook door Engelstaligen worden deze woorden soms door elkaar gehaald. Maar met een Nederlandse tongval zijn accept en except nog lastiger uit elkaar te houden, omdat het verschil in uitspraak dan (bijna) onhoorbaar wordt. Dus eens en voor altijd: wat is het verschil?
De taalterm van deze week, alfabet, heeft zijn zaakjes graag goed op orde. Hij wordt er een beetje nerveus van als dingen zomaar lukraak door elkaar liggen. Er moet een systeem zijn, vindt hij, en aan dat systeem moet je je houden. Dat geldt voor hoe je thuis de was opvouwt en stapelt, maar zeker ook voor de taal!
Aan het begin van de zomer keken we al naar de woorden werkloos en werkeloos. Die betekenen – hoeveel ze ook op elkaar lijken – niet altijd hetzelfde. Geldt dat ook voor ongelooflijk en ongelofelijk?
De taalterm van deze week, weglatingsteken, is een kleine krachtpatser. Hij wordt een beetje stekelig als je hem verwart met een komma, maar eerlijk is eerlijk: ze lijken wel erg op elkaar. Het weglatingsteken is heel veelzijdig – zó veelzijdig dat hij meerdere namen heeft, een waarvan je gegarandeerd al kent.
Veel volkeren kennen een vorm van rituele verminking, soms met deels decoratieve doeleinden, maar vaak ook als teken dat iemand tot de groep toegelaten is. Als onverminkt poldermens denk je dan bijvoorbeeld aan besnijdenis (bij mannen en vrouwen), littekens op het gezicht, botten door de neus, gekleurde ringen om de nek, en meer van dat soort exotische dingen.
Je denkt vooral aan de Ander, je weet wel, diegene die ver van je bed in een of ander oerwoud woont. Je denkt al helemaal niet aan een balletje mayo van de snackbar of een picknickje in het Vondelpark.
