De taalterm van deze week, zeugma, snijdt graag een bochtje af. Waarom zou je de lange weg nemen, zegt hij, als je zelf de korte route kunt maken? Met een beetje creatief knip- en plakwerk kom je een heel eind.
Definitie
Een zeugma is een stijlfiguur waarbij één woord in een zin deel uitmaakt van twee verschillende woordgroepen én in die woordgroepen een verschillende functie heeft.
Het meervoud van zeugma is zeugma’s of, wel zo chic, zeugmata.
Vaak worden zeugmata voor komisch effect gebruikt. Maar als een zeugma onbedoeld optreedt (en de schrijver of spreker het dus zelf zou corrigeren), kun je het ook zien als een stijlfout.
Voorbeelden
Dit is het basismodel:
- Neem eerst de zin Jan slaat zich er wel doorheen. Hier is het werkwoord slaan deel van de metaforische uitdrukking “zich ergens doorheen slaan” (zich uit de problemen kunnen redden).
- Neem dan de zin Jan slaat de hond. Hier heeft het werkwoord slaan zijn gebruikelijke betekenis van “treffen”, “een slag geven”.
- Combineer dan beide zinnen tot Jan slaat de hond en zich er wel doorheen. Dat is een voorbeeld van een zeugma.
Nog een paar voorbeelden:
- Kelly strijkt de eer op en mij tegen de haren.
- Hij sprong uit zijn vel en ik een gat in de lucht.
- Fred stond voor het teamhoofd en op zijn strepen.
Etymologie
Deze taalterm dateert uit de 16e eeuw, maar de oer-betekenis is Grieks:
- zeugma (een samengaan, een verbinding, een juk)
Weetje
Verschillende taalkundigen hanteren verschillende definities van zeugma. Zo kan je ook een ruime definitie aanhouden waarbij een zin als Zij aten aardappelen en een speklap óók een (niet-problematisch) zeugma bevat, omdat aten zowel op aardappelen als op speklap slaat.
Maar gebruikelijker is om zo’n woord dat dubbel dienst doet te beschouwen als onderdeel van een samentrekking, en het alleen een “zeugma” te noemen als de combinatie van betekenissen wringt.