De taalterm van deze week, polyptoton, houdt wel van een beetje variatie. Toch moet het ook geen ratjetoe worden, vindt hij. Een vertrouwd gezicht hier en daar, dat stelt hij wel op prijs.
Definitie
Een polyptoton is een stijlfiguur waarbij je een woord in een korte passage of zin meerdere keren én in verschillende vormen laat terugkomen.
Die “verschillende vormen” kunnen bijvoorbeeld vervoegingen van een werkwoord zijn (zoals loopt en liepen), een zelfstandig naamwoord en een bijvoeglijk naamwoord die hetzelfde stamwoord hebben (zoals heren en heerlijk), of andere verwante woorden.
Voorbeelden
Je vindt de polyptoton vooral terug in poëzie en in klassieke werken, zoals in deze regels uit “Des menschen tyt is kort”van Roelof Waningh:
- Gelijk een looper loopt, soo loopen wegh ons tijden
Of denk aan dit gezegde uit de Romeinse oudheid:
- Homo homini lupus est (“De mens is een wolf voor zijn medemens”)
Maar het kost niet al te veel moeite om zelf een nieuwe polyptoton te verzinnen:
- Ik had mijn bedenkingen, maar toch dacht ik dat het wel zou lukken.
Etymologie
We hebben deze term, via het Latijn, uiteindelijk van de oude Grieken overgenomen.
- poluptoton, van poly- (veel) + pipto (ik val)
Weetje
De polyptoton is als stijlfiguur verwant aan twee andere stilistische vormen die we al eerder bespraken:
- isocolon (waarbij soortgelijke concepten in een ritmisch patroon terugkeren)
- parallelisme (waarbij opeenvolgende zinnen of zinsdelen qua vorm en inhoud op elkaar lijken)