Taalterm: Performatief

De taal­term van deze week, per­for­matief, is een tikkie ongeduldig. Hij kijkt niet van een afs­tand­je naar wat anderen doen. Nee, hij denkt: als ik mijn mond open­doe, dan moet dat ook echt wat bij­dra­gen. Spijk­ers met kop­pen, is zijn devies, han­den uit de mouwen.

Definitie

Per­for­matief taal­ge­bruik is een bij­zon­dere vorm van taal: door een zin te zeggen of te schri­jven, voer je meteen ook de beteke­nis van die zin uit.

Met andere woor­den: de med­edel­ing in de tekst wordt uit­gevo­erd door het com­mu­niceren van de tekst zelf. Er is dus een heel nauw ver­band tussen de woor­den in de tekst en de beteke­nis van die woorden.

Voorbeelden

Een zin als “Het huis is rood” is niet per­for­matief, want het uit­spreken van die med­edel­ing heeft geen enkele invloed op de kleur van het huis. Vergelijk dat eens met de vol­gende zinnen:

• Ik beloof je dat ik op je ver­jaardags­feest kom.
• Bij dezen verk­laar ik u tot man en vrouw.
• Ik beveel je om meteen naar huis te komen.
• Daarom vero­ordeel ik u tot tien jaar gevangenisstraf.
• Ik bied je mijn excus­es aan.
• Ik draag het vol­gende num­mer op aan mijn lieve moeder.

Zoals je ziet is hier iets bij­zon­ders aan de hand. Door het uit­spreken van deze zin­nen is er iets in de realiteit veran­derd. Respec­tievelijk: er is een belofte gedaan, twee mensen zijn getrouwd, iemand kri­jgt een bev­el, iemand is vero­ordeeld, er zijn excus­es gemaakt en een lied is opge­dra­gen aan een lieve moeder.

Etymologie

Denk aan het Engelse woord per­form. Dat betekent “uitvo­eren” of “presteren”. Het gaat daar­bij alti­jd om een han­del­ing die plaatsvindt. 

Dat geeft ook pre­cies de beteke­nis van per­for­matief (taal­ge­bruik) aan: dit zijn zin­nen die niet alleen een han­del­ing omschri­jven, maar die juist zelf die han­del­ing zijn.

Door te zeggen “ik beloof” maak je de belofte; door te zeggen “ik beveel” doe je een bev­el; etc.

Weetje

Een inter­es­sant neven­ef­fect van het per­for­matieve karak­ter van een zin is dat die med­edel­ing niet waar of onwaar kan zijn.

Als ik zeg “Het huis is rood”, dan kan dat waar zijn, of niet. Maar omdat per­for­matief taal­ge­bruik niet iets in de realiteit omschri­jft maar juist iets in de wereld doet, gelden hier andere regels.

Als ik zeg “Ik neem deze ver­ant­wo­ordelijkheid op me”, dan kan dat niet “waar” of “onwaar” zijn in de tra­di­tionele zin. De zin is de belicham­ing van zijn eigen beteke­nis en is dus hoog­stens per defin­i­tie “waar” op het moment dat hij uit­ge­spro­ken wordt.