Taalterm: Patroniem

De taal­term van deze week, patron­iem, is echt een vader­skind­je. Hij houdt wel van zijn moed­er, hoor, maar hij geeft gewoon wat meer met zijn vad­er. En omdat het een fam­i­li­etrek­je is, is de kans groot dat ook zijn eigen kinderen weer op hun vad­er zullen lijken.

Definitie

Een patron­iem is een fam­i­lien­aam die is afgeleid van voor­naam van de vad­er van degene die de naam draagt.

Je kunt hier­voor ook de ter­men vader­snaam en patronymicum tegenkomen.

Er zijn twee soorten patroniemen:

• Ver­reweg het meest gang­baar zijn ver­steende patron­iemen. Deze fam­i­lien­amen zijn ooit afgeleid van de voor­naam van een voor­vad­er, maar veran­deren niet meer met elke vol­gende gen­er­atie. Zo kun je van­daag de dag de achter­naam Pietersen hebben, ook als je vad­er geen Pieter heet.
• Zeldza­mer zijn “echte” patron­iemen, waar­bij de naam van jouw eigen vad­er bepal­end is voor je achter­naam. Er is één Europees land dat dit sys­teem nog gebruikt: IJsland.

Voorbeelden

• Achter­na­men als Jansen en Her­mans betek­enden oor­spronke­lijk “zoon van Jan” en “zoon van Herman”.
• In een Noord-Ned­er­landse achter­naam als Jans­ma betekent de uit­gang ‑sma ook “zoon van”.
• Op de Britse Eilan­den zijn achter­na­men als O’Henry (Iers, zoon van Hen­ry), Mac­Don­ald (Schots, zoon van Don­ald), John­son (Engels, zoon van John) en Fitzger­ald (Anglo-Nor­man­disch, zoon van Ger­ald) op dezelfde manier samengesteld.
• In Oost-Slavisch Europa kun je achter een voor­naam (vari­anten op) de uit­gang -jevit­sj of -ovit­sj “zoon van” vin­den, of -jev­na of -ovna voor “dochter van”. In Rus­land zie je vaak een patron­iem naast een fam­i­lien­aam. Als je bijvoor­beeld Vladimir Vladimirovit­sj Poet­in heet, dan is Vladimirovit­sj het patron­iem (“zoon van Vladimir”) en Poet­in de familienaam.

Etymologie

Deze taal­term is samengesteld uit Lati­jnse ingrediënten:

• pater (vad­er) + nomen (naam)

Weetje

Je las hier­boven al dat IJs­land het enige Europese land is waar nog lev­ende patron­iemen in gebruik zijn. Dit geldt ook voor offi­ciële overheidsregisters.

Dit is hoe het werkt. De huidi­ge (2020) pre­mier van IJs­land heet Katrín Jakob­s­dót­tir. Die achter­naam betekent let­ter­lijk: dochter van Jakob. Haar vad­er heet dan ook Jakob Ármanns­son, en haar moed­er Signý Thoroddsen. Jakob­s­dót­tir is getrouwd met Gun­nar Örn Sig­val­da­son, en hun kinderen dra­gen de achter­naam Gunnarsson.

Zoals je ziet veran­dert in dit sys­teem met elke gen­er­atie de achter­naam. De enige manier waarop dit niet zo zou zijn, is als een zoon dezelfde voor­naam kri­jgt als zijn vad­er. Als de zoon van Jakob Jakob­s­son óók Jakob heet, wordt hij ook een Jakob Jakob­s­son. En als zijn zoon weer Jakob wordt genoemd, is hij nog een Jakob Jakob­s­son, etc.

Ver­reweg de meeste IJs­landse achter­na­men zijn patron­iemen, maar sinds kort is het ook mogelijk om een kind naar de voor­naam van de moed­er te ver­noe­men (een zoge­naamd metron­iem).