Taalterm: Paraprosdokian

De taal­term van deze week, para­pros­dokian, is heel geduldig. Hij bewaart het beste steev­ast tot het eind. Want als je iets goeds onder de pet hebt, moet je daar vooral niet mee te koop lopen. Wacht tot het juiste moment, zegt hij, dan kri­jg je dubbel succes.

Definitie

Een para­pros­dokian is een sti­jl­figu­ur waar­bij het einde van een zin of tek­st­frag­ment een onverwachte wend­ing kri­jgt, waar­door de lez­er of luis­ter­aar het voor­gaande vaak opnieuw moet interpreteren.

Die plot­selinge omk­er­ing lev­ert een drama­tisch effect of anti­cli­max op, maar nog vak­er juist een komis­che wend­ing. De para­pros­dokian is dan ook heel pop­u­lair in gen­res als com­e­dy en satire.

Voorbeelden

• Isaac New­ton was cre­atief, vol­hard­end, bril­jant en onu­it­staan­baar. (komis­che wending)
• Na de aankomst van Julius Cae­sar in Egypte in 48 v.Chr. gaven zijn gas­theren hem een vorstelijke ont­vangst, een feestmaal en, op een grote schaal, het hoofd van zijn vijand Pom­peius. (drama­tisch effect)
• Na een entree van yel­lowfin toni­jn met spicy kokos en shi­itake, vol­gt het hoofdgerecht: damhert met rode biet, geit­enkaas en wal­noot. Ten slotte serveren we als dessert een heer­lijke Cor­net­to. (anti­cli­max)
• Zelf­mo­ord ple­gen is wel ’t laat­ste dat ik zou doen. (Her­man Finkers)
• Voor elk ingewikkeld prob­leem is er een oploss­ing die kort, sim­pel en fout is. (H.L. Mencken)
• I’ve had a per­fect­ly won­der­ful evening, but this wasn’t it. (Grou­cho Marx)

Als je de beteke­nis een beet­je oprekt, kun je ook hele werken als uit­ge­brei­de para­pros­dokians zien. 

Zo komt in een goed detec­tivev­er­haal, na de onthulling van de who­dunit aan het eind, alles ineens in een ander daglicht te staan. En bij een film als The Sixth Sense wil je, na de grote rev­e­latie tegen het einde, alles meteen nog een keer kijken om te zien hoe de puzzel­stuk­jes dan wél in elka­ar passen.

Etymologie

Deze taal­term is samengesteld uit onderde­len uit het Grieks:

• para (tegen) + pros­dokia (verwacht­ing)

Hoewel deze term in de antieke oud­heid al wel voork­wam in de algemene zin van “onverwacht” of “tegen de verwacht­ing in”, is de beteke­nis van para­pros­dokian als retorische sti­jl­figu­ur pas in de 19e eeuw (in het Engels) in gebruik gekomen.

Weetje

De term para­pros­dokian is in het Ned­er­landse taal­ge­bied nog nauwelijks inge­burg­erd. Er is geen Wikipedia-pag­i­na voor, en hij staat ook niet in Van Dale. Toch is deze sti­jlvorm bij iedereen intuïtief bek­end – ook al weet je niet hoe hij heet. Hoog tijd dus om er een TVDW van te maken!