De taalterm van deze week, palimpsest, is een beetje nostalgisch gestemd. Hij wil wel meegaan met zijn tijd, maar toch denkt hij vaak terug aan hoe het vroeger was. Soms heeft hij moeite met zich herinneren hoe het toen ook alweer was, maar soms komt het van verloop van tijd allemaal weer terug.
Definitie
Een palimpsest is een vel perkament of papyrus dat eerder gebruikt is en waarvan de oorspronkelijke tekst is afgekrabd, afgewassen of op een andere manier onzichtbaar gemaakt, waarna het vel opnieuw is gebruikt voor een andere tekst.
Palimpsesten zijn meestal pagina’s uit een manuscript zoals een rol of een codex. Beschrijfbaar materiaal zoals perkament was duur om te maken, dus het was verleidelijk om vellen te hergebruiken als dat mogelijk was.
Als de nieuwe tekst op een palimpsest later alsnog óók werd weggepoetst en vervangen door weer een nieuwe tekst, dan noem je zo’n document een dubbelpalimpsest.
Voorbeelden
- Omdat papyrus een goedkoper materiaal is dat makkelijker vervangen kon worden, zijn palimpsest-papyri veel zeldzamer van exemplaren van perkament.
- Om het oppervlak van een palimpsest schoon te “wassen”, werd in de vroege middeleeuwen vaak melk of haverzemelen gebruikt.
- Bij zulke palimpsesten werd de “oude” tekst (de ‘scriptio inferior’) vaak na verloop van tijd weer deels leesbaar, wat interessant is voor wetenschappelijk onderzoek.
- Later in de middeleeuwen stapte men over op puimsteenpoeder als schuurmiddel; bij zo’n palimpsest is de originele beschrijving meestal verloren gegaan.
Een voorbeeld van een palimpsest is de Archimedes Palimpsest, een codex van perkament waarin eerst een Byzantijns-Griekse kopie was geschreven van werken van de antieke wiskundige Archimedes en andere klassieke bronnen. Het originele boek dateert uit de 6e eeuw, maar is in de 13e eeuw in een klooster gewist en overschreven met een nieuwe, religieuze tekst.
Hier zie je twee pagina’s uit de codex, met beide teksten duidelijk zichtbaar.
Etymologie
Als taalterm heeft palimpsest in het Nederlands zijn intrede gedaan in de vroege 20 eeuw, maar het woord circuleerde al langer in Europese talen, zeker vanaf de 17e eeuw. Wij hebben het geleend van het Franse palimpseste. De bron is Grieks:
- palimpsestos (van palim, “opnieuw” + psestos, “gladwrijven”)
Weetje
De term palimpsest is ook in gebruik in de architectuur en archeologie. Daar duidt het objecten of oppervlakten aan die eerst gebruikt waren voor het ene doel, om later in aangepaste vorm hergebruikt te worden voor iets anders. Zo werd in het oude Egypte soms de naam van een voorgaande farao van stenen monumenten afgebeiteld en vervangen door de naam van de nieuwe farao.