De taalterm van deze week, incipit, vindt dat een goed begin het halve werk is. Alle begin is moeilijk, dat snapt hij ook wel, maar met een vliegende start kom je een heel eind. Soms heb je immers aan een half woord genoeg – nou ja, een paar woorden dan…
Definitie
Een incipit bestaat uit de openingswoorden van een tekst, wanneer die gebruikt worden om de hele tekst mee te identificeren.
Met andere woorden: als een tekst geen titel heeft, kun je ernaar verwijzen door de eerste paar woorden aan te halen. Vandaag de dag komt dit bijna nooit meer voor, maar in middeleeuwse manuscripten (die vaak geen titel kregen) was het heel gebruikelijk. Ook bij volksliedjes is dit vaak het geval.
Voorbeelden
Denk bijvoorbeeld aan Sinterklaasliedjes. Die noemen we vaak naar de eerste regel van de liedtekst: Zie, ginds komt de stoomboot, Sinterklaas Kapoentje, etc. Maar ook bij kerstliedjes als O dennenboom en Midden in de winternacht is dit het geval.
Ook bij bepaalde religieuze teksten vind je incipits. Twee voorbeelden:
- In de Hebreeuwse Bijbel worden veel boeken vernoemd naar hun begintekst. Het boek dat in het christelijke Oude Testament Genesis heet, wordt in de joodse traditie Bereisjiet genoemd, naar de Hebreeuwse openingswoorden “In den beginne”.
- In de Rooms-Katholieke kerk worden encyclieken (pauselijke brieven over de geloofsleer) in het Latijn geschreven en vernoemd naar de openingswoorden. De meest recente encycliek dateert van 2015. Haar openingswoorden en incipit zijn Laudato Si’ (“geprezen zijt gij”), een verwijzing naar Loflied der Schepping.
In middeleeuwse handschriften, ten slotte, werd het incipit vaak op een decoratieve manier op de openingspagina afgebeeld. Kijk maar naar dit incipit voor wat we nu het Evangelie volgens Mattheüs noemen.
Als je goed kijkt (het is even puzzelen!), herken je daarin de openingswoorden van dit evangelie in het Latijn: “Liber generationis Iesu Christi filii David, filii Abraham” (oftewel: “Het boek van de afstamming van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham”).
Zo’n incipit diende dus als een soort “herkenningstekst” of “titelpagina”, ook al kreeg het boek zelf geen titel.
Etymologie
Deze taalterm is een woord uit het Latijn met een relevante betekenis:
- incipit (“het begint”)
Weetje
In de antieke Soemerische beschaving (c. 4000-2000 v.Chr.) werden in archieven incipits gebruikt als een soort inhoudsopgave.
De Soemeriërs schreven op kleitabletten, en een verzameling bij elkaar horende tabletten kreeg dan een overzichtstablet waarop de openingswoorden van alle andere tabletten onder elkaar waren opgetekend.
Dit maakte het voor de klerken die de archieven beheerden makkelijker om het juiste tablet terug te vinden, net als een inhoudsopgave aan het begin van een hedendaags boek.