De taalterm van deze week, cliticum, is een beetje plakkerig. Hij heeft best wel ambitie, daar niet van, maar hij lift het liefst mee met een ander. Maar of hij daarbij voor, achter, naast of zelfs in je staat, dat maakt hem helemaal niets uit.
Definitie
Een cliticum is een morfeem dat grammaticaal de rol van een woord vervult, maar zich qua vorm en uitspraak gedraagt als een affix.
Dat klikt enorm technisch, maar je hoeft niet meteen weg te lopen. Laten we het op een andere manier bekijken, in kleine stapjes:
- Een cliticum is een klein talig LEGO-blokje (een morfeem) dat betekenis toevoegt aan de zin.
- In de opbouw of structuur van de zin lijkt het op een woord, en je kunt het vaak ook vervangen door een heel woord.
- Maar een cliticum is geen woord, want je kunt het nooit onafhankelijk gebruiken.
- Dat komt omdat een cliticum qua uitspraak altijd vastzit aan een ander woord in de tekst, en daar dus afhankelijk van is.
- In die zin lijkt de verschijningsvorm van een cliticum dus meer op die van een voorvoegsel of achtervoegsel (een affix), zoals her- of -loos.
Voorbeelden (Nederlands)
Deze twee voorbeelden maken hopelijk veel duidelijk. Let op! Dit is geen nette schrijftaal; spreek de zinnen hardop uit om het effect goed te horen:
- Kweet niet hoe dat komt.
- Heeft-ie je al gebeld?
In de eerste zin speelt de klank [k] die aan het begin van het woord weet geplakt zit de rol van het woord ik. Die k is een cliticum.
In de tweede zin speelt de klank [ie] die aan het eind van het woord heeft geplakt zit de rol van het woord hij. Die ie is een cliticum.
Voorbeelden (Engels)
In tegenstelling tot het Nederlands barst het Engels van de clitica. Kijk maar naar de zinnen hieronder.
- He’ll be here soon.
- I’d like to come.
- They wish she’d stayed.
- We’ve locked the door.
- I like y’all a lot.
Zie je hoe de klanktoevoegingen [ll], [d], [d], [ve] en [y] respectievelijk staan voor will, would, had, have en you?
In het Engels kun je zelfs clitica combineren en op elkaar stapelen:
- I wish he’d’ve told me the truth.
- Y’all’d’ve been better off if you had listed to me.
Voor alle duidelijkheid: “he’d’ve” is “he would have” en “y’all’d’ve” is “you all would have”.
Etymologie
Het woord cliticum is via back-formation afgeleid van encliticum. Vreemd genoeg is een encliticum (zoals je hieronder zult zien) slechts een van de verschillende soorten clitica. Hier is dus iets bijzonders aan de hand: de naam van de overkoepelende groep is afgeleid van de naam van een van de groepsleden.
De herkomst van encliticum is weer terug te voeren, via het Latijn, op het Grieks.
- enklitikos, van en (in) + klinein (leunen)
Weetje
Er zijn meerdere soorten clitica, afhankelijk van waar het cliticum zich in of aan het gastwoord hecht.
- Een encliticum komt na het gastwoord. (Voorbeeld: Kannie niet komen?)
- Een procliticum komt voor het gastwoord. (Voorbeeld uit het Frans: je t’aime, ik hou van je.)
- Een mesocliticum komt tussen het gastwoord en een ander affix. (Voorbeeld uit het Spaans: dámelo, geef het aan mij.)
- Een endocliticum wurmt zich in het gastwoord en splitst het dus in tweeën. Deze komen in Europese talen niet voor.