Taalterm: Cliticum

De taal­term van deze week, cliticum, is een beet­je plakkerig. Hij heeft best wel ambitie, daar niet van, maar hij lift het lief­st mee met een ander. Maar of hij daar­bij voor, achter, naast of zelfs in je staat, dat maakt hem hele­maal niets uit.

Definitie

Een cliticum is een mor­feem dat gram­mat­i­caal de rol van een woord vervult, maar zich qua vorm en uit­spraak gedraagt als een affix.

Dat klikt enorm tech­nisch, maar je hoeft niet meteen weg te lopen. Lat­en we het op een andere manier bek­ijken, in kleine stapjes:

  • Een cliticum is een klein tal­ig LEGO-blok­je (een mor­feem) dat beteke­nis toevoegt aan de zin. 
  • In de opbouw of struc­tu­ur van de zin lijkt het op een woord, en je kunt het vaak ook ver­van­gen door een heel woord.
  • Maar een cliticum is geen woord, want je kunt het nooit onafhanke­lijk gebruiken. 
  • Dat komt omdat een cliticum qua uit­spraak alti­jd vastz­it aan een ander woord in de tekst, en daar dus afhanke­lijk van is.
  • In die zin lijkt de ver­schi­jn­ingsvorm van een cliticum dus meer op die van een voor­voegsel of achter­voegsel (een affix), zoals her- of -loos.

Voorbeelden (Nederlands)

Deze twee voor­beelden mak­en hopelijk veel duidelijk. Let op! Dit is geen nette schri­jf­taal; spreek de zin­nen hardop uit om het effect goed te horen:

  • Kweet niet hoe dat komt.
  • Heeft-ie je al gebeld?

In de eerste zin speelt de klank [k] die aan het begin van het woord weet geplakt zit de rol van het woord ik. Die k is een cliticum.

In de tweede zin speelt de klank [ie] die aan het eind van het woord heeft geplakt zit de rol van het woord hij. Die ie is een cliticum.

Voorbeelden (Engels)

In tegen­stelling tot het Ned­er­lands barst het Engels van de clit­i­ca. Kijk maar naar de zin­nen hieronder.

  • He’ll be here soon.
  • I’d like to come.
  • They wish she’d stayed.
  • We’ve locked the door.
  • I like y’all a lot.

Zie je hoe de klank­to­evoeg­in­gen [ll], [d], [d], [ve] en [y] respec­tievelijk staan voor willwouldhadhave en you?

In het Engels kun je zelfs clit­i­ca com­bineren en op elka­ar stapelen:

  • I wish he’dve told me the truth.
  • Y’all’dve been bet­ter off if you had list­ed to me.

Voor alle duidelijkheid: “he’d’ve” is “he would have” en “y’all’d’ve” is “you all would have”.

Etymologie

Het woord cliticum is via back-for­ma­tion afgeleid van encliticum. Vreemd genoeg is een encliticum (zoals je hieron­der zult zien) slechts een van de ver­schil­lende soorten clit­i­ca. Hier is dus iets bij­zon­ders aan de hand: de naam van de overkoe­pe­lende groep is afgeleid van de naam van een van de groepsleden.

De herkomst van encliticum is weer terug te voeren, via het Lati­jn, op het Grieks.

  • enkl­i­tikos, van en (in) + klinein (leunen)

Weetje

Er zijn meerdere soorten clit­i­ca, afhanke­lijk van waar het cliticum zich in of aan het gast­wo­ord hecht.

  • Een encliticum komt na het gast­wo­ord. (Voor­beeld: Kan­nie niet komen?)
  • Een pro­cliticum komt voor het gast­wo­ord. (Voor­beeld uit het Frans: je t’aime, ik hou van je.)
  • Een meso­cliticum komt tussen het gast­wo­ord en een ander affix. (Voor­beeld uit het Spaans: dáme­lo, geef het aan mij.)
  • Een endo­cliticum wurmt zich in het gast­wo­ord en splitst het dus in tweeën. Deze komen in Europese tal­en niet voor.
Abonneer
Laat het weten als er
guest

0 Comments
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties