De taalterm van deze week, chiasme, is er dol op om dingen terug te laten komen. Maar een simpele copy-paste vindt hij weer veel te simpel. Nee, zegt hij, je moet wel iets creatiefs doen, zoals de herhaling binnenstebuiten keren. Dan valt hij misschien wat minder op – maar dat is wel zo chic.
Definitie
Een chiasme is een stijlfiguur waarbij je een woordpaar in omgekeerde volgorde herhaalt. Je kunt dit ook doen met woorden die niet identiek zijn, maar wel verwant in betekenis.
Anders verwoord: eerst combineer je term A met term B, om daarna de tekst te vervolgen met de combinatie van B en A. Je krijgt dus een ABBA-patroon van betekenis.
Een ander woord voor chiasme is kruisstelling. En je ziet ook wel eens de vormvariant chiasma.
Voorbeelden
- De eersten zullen de laatsten zijn, en de laatsten zullen de eersten zijn.
- In het voorjaar gaan we feesten; ja, dansen zullen we in de lente.
- Van hem houden doet soms pijn, maar door die kwelling groeit de liefde.
- Leef je voor je baan, of werk je om te leven?
Etymologie
Het chiasme ontleent zijn naam aan de Griekse letter chi, die verwant is aan onze x.
- chiasma (kruising), van chiazo (gevormd zoals de letter x [of chi])
Dat zit zo. Schrijf de volgorde van de woorden/betekenissen maar eens als A‑B-B‑A (zoals we hierboven al deden), maar dan met de eerste AB op één regel en de daaropvolgende BA op de tweede regel.
Je kunt dan de beide A’s en de beide B’s met elkaar verbinden met kruisende lijnen. Dat ziet er zo uit:
Je ziet nu meteen waarom de associatie met de letter x voor de hand ligt: de beide verbonden A’s en B’s vormen een kruis.
Weetje
Er is zelfs een bekend popliedje waarvan de titel een chiasme is: When the going gets tough, the tough get going van Billy Ocean.