GTST fans opgelet! Vandaag kijken we naar de vraag der vragen: waarom heet een soap een “soap”? Wat heeft een feuilletonverhaal vol liefdesperikelen en intrige, dat steeds weer van spannende wending naar onzeker intermezzo gaat, te maken met… zeep? En met paarden? En met ruimteschepen? En met radio? En met operaties? En met Italië?
Zo, dat zijn heel wat cliffhangers op een rij. Het lijkt wel een soap! Lees snel verder om te ontdekken waar de term soap opera vandaan komt.
Muzikale werken
Ga eerst even met me mee naar Italië van de 17e eeuw. We naderen het einde van de Renaissance, een periode van ongekende kunstzinnige bloei. In Florence ontstaat een nieuwe vorm van muzikaal theater dat we nu kennen onder de naam opera.
Dat woord opera is een verkorting, en wel van de term opera musicale, “muzikale werken”. Het woord werk betekent hier zoveel als “kunstzinnige uiting”; denk aan de werken van Leonardo Da Vinci. (Opera is het meervoud van het Latijnse opus, dat “werk” betekent. Ook ons huidige woord operatie is daarvan afgeleid: een operatie is dan een “handeling” of “uitvoering”, of meer algemeen “iets wat werkt”.)

Nadat opera musicale in het Italiaans zijn musicale was kwijtgeraakt, heeft opera al snel de overstap naar het Engels gemaakt. Daar is het voor het eerst gesignaleerd in de jaren 1640, in de betekenis van “theatervoorstelling waarin muziek een prominente rol speelt”.
Howdy, pardner…
Nu moet je even een paar honderd jaar je adem inhouden, totdat we zijn aanbeland het midden van de 19e eeuw. Toen waren er in de Verenigde Staten zeer populaire shows met paarden – denk aan een soort rodeo-circus – waarin cowboys hun kunsten te paard lieten zien. Zo’n spektakel stond bekend als een horse opera.
Je ziet: het woord opera heeft hier een kleine verschuiving van betekenis meegemaakt. Het wordt niet letterlijk gebruikt om een opera te omschrijven, maar meer metaforisch in de zin van “een spektakel”, “een show”. Misschien was het een manier om het “volkse” vermaak met paarden meer aanzien te geven, met een naam die aan de “hoge” cultuur was ontleend.
De term horse opera heeft daarna nog een tijdlang een eigen leven geleid, en werd ook gebruikt om in de vroege 20e eeuw de eerste speelfilms te omschrijven met verhalen over cowboys en indianen op de woeste Amerikaanse vlakten. Later is de omschrijving horse opera in die betekenis gaandeweg in onbruik geraakt en vervangen door een ander woord dat we vandaag nog steeds kennen: de western.

Huisvrouwen
Voordat horse opera van het taaltoneel verdween, heeft het nog wel de voorzet gegeven voor een nieuwe term. Je raadt het al: dat is soap opera. Want als een horse opera een verhaal was over paarden met stoere mannen erop, dan is een soap opera dus een verhaal over… Nou ja, niet over zeep. Maar wat dan wel?
De benaming soap opera duikt voor het eerst op in de jaren 1930 in de Verenigde Staten. Er waren toen populaire radioprogramma’s die luisteraars aan zich probeerden te binden met een spannend melodramatisch vervolgverhaal vol onverwachte wendingen. Fabrikanten van huishoudelijke artikelen (zoals zeep) zagen in deze feuilletons een uitgelezen kans om hun doelgroep te bereiken: huisvrouwen in de snel groeiende middenklasse. Proctor & Gamble sponsorde bijvoorbeeld de serie The Guiding Light, een radio-melodrama dat vanaf 1937 werd uitgezonden en waarin geregeld producten van P&G figureerden.

Eén jaar later, in 1938, is de term soap opera voor het eerst opgetekend. (Om je een beetje context te geven: in dat jaar werden bijvoorbeeld ook high fidelity, thermonuclear, elitist en overhead projector ten doop gehouden.)
Al in de jaren 1940 deed soap als verkorte versie zijn intrede. Maar tot op de dag van vandaag is soap opera in het Engels de meer gangbare term – in tegenstelling tot het Nederlands, waar de term soap in de late jaren 1970 als leenwoord debuteerde, meestal zónder zijn maatje opera erbij.
Let op: dit is dus eigenlijk een dubbele verkorting! Nadat opera zijn musicale vaarwel had gezegd, is nu ook soap in het Nederlands zijn opera kwijt.
Luke Skywalker
Daarmee is het verhaal nog niet helemaal af. Want net zoals horse opera de springplank was voor soap opera, zo heeft de populariteit van soap opera zelf ook bijgedragen aan een ander neologisme: space opera. Hier is de analogie nog directer: een space opera is een spannend (vervolg)verhaal dat zich in de ruimte afspeelt. Sciencefiction-melodrama dus.
De term space opera bestaat al vanaf de jaren 1940. Het was oorspronkelijk bedoeld als pejoratief: een negatief geladen term voor de platte vooroorlogse sciencefiction in (pulp)romans en verhalen in goedkope tijdschriften. Maar de fans van het genre hebben deze benaming als geuzennaam omarmd.
Inmiddels omvat space opera naast boeken en tijdschriften ook alles van strips (Buck Rogers) en tv-series (Battlestar Galactica, Star Trek) tot speelfilms zoals Star Wars en Guardians of the Galaxy. Met name de wereld waarin Star Wars zich afspeelt heeft nadrukkelijk als inspiratiebron de tv- en filmwesterns van weleer, wat ook weer duidelijk te zien is in de nieuwe serie The Mandalorian.
En daarmee komen we netjes terug bij de horse operas van de 19e eeuw. Van cowboys op paarden tot sf-helden in ruimteschepen – de wereld is kleiner dan je denkt. Maar of Old Shatterhand en Luke Skywalker hun wasjes ook draaien met zeep van Proctor & Gamble…?