Het lijkt zo simpel. Als je de weg kwijt bent, pak je je smartphone, opent de kompas-app en kijkt waar het N’etje heen draait. Dat is het noorden en klaar is Kees Kompas.
Maar nee, zo simpel is het toch ook weer niet. Want als jij je herkent in dit scenario ben je niet alleen jonger dan pakweg 20 – het zal je dan ook een worst wezen waar het noorden is. Jij gaat gewoon naar je navigatie-app en vraagt vriendelijk om terug naar huis geleid te worden. En of dat noord‑, oost‑, west- of zuidwaarts is, who cares?
Ah, de nostalgie. Een echt kompas, met zo’n wiebelend naaldje dat een rode en witte (of staalkleurige) kant heeft. En dat je moet draaien om het rode naaldje bij de N van noord te brengen. Het klinkt zo heerlijk predigitaal, toen noord nog noord was en zuid zuid, en je een magneetje in een ronde platte doos nodig had om het verschil te zien.
En toch – ik verval in herhaling – is ook dat niet zo simpel als het klinkt. Want je staat er niet bij stil, maar… noord is helemaal niet noord, en zuid ook niet zuid. Enige uitleg is op zijn plaats.
Onze planeet is een iets geplette bol die in ongeveer 24 uur om zijn as draait. De punten op de bol waar die as het oppervlak raakt noemen we de noordpool (bij ons in de buurt) en de zuidpool (dichter bij Australië). Maar planeet Aarde heeft ook een magnetisch veld; het lijkt een beetje alsof er in die bol een grote magneet verstopt zit, die – zoals alle magneten – een noordpool en een zuidpool heeft. Die magnetische polen zitten in de buurt van de geografische noord- en zuidpool, maar ze vallen niet precies samen. (Voor de fijnproevers: de locatie van de magnetische polen verandert ook nog eens van jaar tot jaar. De noordpool zit meestal rond de 85 graden noorderbreedte en woont nu ergens tussen Canada en Rusland; de zuidpool zit rond de 65 graden zuiderbreedte en woont nu net ten noorden van Antarctica en ten zuiden van Australië.)
En dan nu de klapper. Bij de geografische noordpool zit de magnetische zuidpool en bij de geografische zuidpool zit de magnetische noordpool. Laat dat even bezinken, en houd in gedachten dat als je twee magneten hebt, de beide noordpolen en zuidpolen elkaar afstoten, en een noord- en zuidpool elkaar juist aantrekken.
Het betekent dat als je op een landkaart kijkt en de richting “noord” volgt, je ook bij de noordpool uitkomt. En het betekent dat als je een kompas pakt en loopt in de richting die de “noord”-naald aangeeft, je uiteindelijk bij de magnetische zuidpool uitkomt. (Voor de fijnproevers: ergens tussen Canada en Rusland dus.)
Weer anders gezegd: de rode noord-naald van een kompas wijst niet naar de noordpool, hij is de noordpool. Van die magneet. En hij wijst naar de zuidpool. Van de aarde. Die weer zit in de buurt van de geografische noordpool van de aarde. Helemaal officieel zou je die noord-naald ook een noordzoekende naald moeten noemen.
Om het feest compleet te maken, kan het aardmagnetisch veld zich ook nog eens omkeren! Dat gebeurt elke 100.000 tot 1.000.000 jaar, en het is nu al 780.000 jaar niet meer voorgekomen. Maar áls het gebeurt (dat kost een paar duizend jaar), dan wijzen al die rode naaldjes dus naar het geografische zuiden. En dan is voortaan het zuiden weer zuid en het noorden weer noord. Het moet niet doller worden.