Twee weken geleden keken we al naar het woord decennium, en naar de vraag wanneer een decennium nou precies begint. In het voorbijgaan zagen we toen al even dat een decennium (per definitie) is ingebed in een jaartelling, en dat we het in ons geval hebben over de gangbare jaartelling.
Maar was is die “gangbare jaartelling” precies, en welke alternatieven zijn er eventueel voorhanden? We zetten de zaken op een rij.
Het tellen der jaren
Een jaartelling is een wonderlijk ding. Het is een manier voor de mensen in een bepaalde groep of cultuur om hun gezamenlijke geschiedenis te kwantificeren én om die geschiedenis een startmoment te geven.
Zo bezien heeft een jaartelling dus twee verschillende doelen.
De eerste is als een soort liniaal in de tijd, een kwestie van meting en datering. Je kunt dan vastleggen dat iemand 34 jaar geleden geboren is, dat een contract één jaar geldig is, dat een oorlog 80 jaar heeft geduurd, dat een regering de komende vier jaar aan de macht mag zijn, etc. Hier heeft de jaartelling een heel praktische, objectieve, administratieve rol.
De tweede is meer symbolisch, namelijk: het vastleggen van het beginpunt van de telling. En dus, als afgeleide daarvan, het begin van de gedeelde historie waarmee je je identificeert. Je ziet hier dan ook dat het gekozen moment vaak bijzonder relevant is voor de groep of cultuur in kwestie. Een paar voorbeelden:
- De Joodse kalender begint met jaar van de (vermeende) schepping van de wereld (3761 v.Chr.).
- De islamitische jaartelling begint met het jaar waarin Mohammed migreerde van Mekka naar Medina (622 n.Chr.).
- De Romeinse kalender in de antieke wereld begon met het jaar waarin Rome gesticht werd (753 v.Chr.).
- De christelijke jaartelling begint met de (vermeende) geboorte van Jezus (1 n.Chr.).
- De Franse revolutionaire kalender begon, na de Franse Revolutie, met het jaar van de stichting van de Eerste Franse Republiek (1792 n.Chr.).
- De boeddhistische jaartelling begint met het jaar van de dood van de Boeddha (543 v.Chr.).
Hoezo gangbaar?
Goed, terug naar de “gangbare jaartelling”. De zogenaamde gregoriaanse jaartelling die we in Europa al eeuwen gewend zijn is die gangbare jaartelling. Maar deze van origine christelijke kalender is al lang niet meer voorbehouden aan die ene religie.
Even een zijstapje, voor wat context:
Als het ene volk leeft op het ene eiland en een ander volk op een heel ander eiland ver weg, dan kunnen ze prima totaal verschillende kalenders hanteren. Maar als ze handel met elkaar gaan drijven, over en weer contracten afsluiten, halfbloedkindjes produceren met verjaardagen, elkaars feestdagen gaan erkennen… dan zou het wel fijn zijn als ze, voor inter-eiland gebruik, een gemeenschappelijke kalender zouden hanteren.
En dat is precies wat er in de echte wereld is gebeurd. In het belang van de internationale handel en politiek zijn gaandeweg zowat alle landen ter wereld overgestapt op de gregoriaanse jaartelling. Turkije was in 1927 het laatste land dat deze kalender officieel invoerde.
Van oudsher is de gregoriaanse jaartelling zoals je gezien hebt een christelijke kalender, maar uit respect voor zijn nieuwe internationale, seculiere en interculturele status wordt hij nu ook de gangbare jaartelling genoemd.
Overlap
Veel landen houden naast de gangbare jaartelling ook nog een tweede kalender aan, vaak om religieus-historische redenen. Daaraan kun je dan feestdagen afmeten zoals een nieuwjaar of gedenkdagen.
Een voorbeeld:
De Perzische gemeenschap (binnen en buiten Iran) heeft een eigen kalender, en hun nieuwjaar (‘Noroez’) valt elk jaar op de dag van de lente-equinox, wanneer de dag en nacht even lang zijn. In de gangbare jaartelling valt het Perzische nieuwjaar op 20, 21 of 22 maart – dat hangt af van het precieze astronomische moment van de dag-en-nachtevening. Maar in de Perzische kalender markeert Noroez altijd de datum 1 Farvadin, het equivalent van ons 1 januari.
Nog een voorbeeld:
Sommige kalenders zijn niet gebaseerd op de omloop van de aarde rond de zon, maar op de maancyclus aan de hemel. Zulke maankalenders zijn 11 tot 12 dagen korter dan een zonnekalender. Een voorbeeld daarvan is de islamitische jaartelling.
De islamitische kalendercyclus en de gangbare jaartelling lopen dus uit de pas, en dat verklaart dat bijvoorbeeld de feestmaand ramadan (de negende maand) steeds een stukje opschuift in het gregoriaanse jaar. Zo valt ramadan dit jaar in april en mei, maar was dat in 2013 nog juli en augustus, terwijl het in 2029 in januari en februari zal vallen.
Voor/na Christus, BC/AD, BCE/CE
Er is ten slotte iets waar we nog niet naar hebben gekeken. Je zag al dat een van de functies van een jaartelling is om een startschot te markeren voor de gezamenlijke culturele geschiedenis. Maar daarmee roep je ook een probleem in het leven, want hoe ga je om met de periode daarvoor?
Voor de Joodse kalender is dat makkelijk: die gaat ervan uit dat de eerste dag van de jaartelling ook meteen de allereerste dag ooit was. Voor de meeste andere kalenders geldt: er is een periode voor en een periode na de start van de jaartelling.
Onze gangbare jaartelling is van oudsher een christelijke kalender, en daar danken we ook de aanduidingen voor Christus (of v.Chr.) en na Christus (of n.Chr.) aan. Voor jaartallen na Christus laten we die toevoeging meestal weg.
In het Engels was de gewoonte altijd om op dezelfde manier before Christ of BC te schrijven voor jaartallen voor Christus, en Anno Domini of AD voor jaren na Christus. Maar dit gebruik is aan het veranderen.
Steeds vaker kom je in het Engels in dezelfde rol de aanduidingen BCE en CE tegen: Before the Common Era en Common Era. Dat “common era” heeft dezelfde achtergrond als het Nederlandse “gangbare jaartelling”. Het is een poging om tegemoet te komen aan het feit dat deze kalender inmiddels voor de meeste van zijn gebruikers géén christelijke jaartelling meer is, maar een internationale, seculiere kalender.
Deze nieuwe, meer neutrale benaming voor de gregoriaanse kalenderjaren begint internationaal steeds zichtbaarder te worden, maar is nog duidelijk in de minderheid. Het Engels loopt voorop met de overstap naar BCE/CE, maar het is nog lang niet zeker dat dat ook de nieuwe norm wordt. In het Nederlands – ironisch genoeg toch een zeer geseculariseerd land! – is het gebruik van voor en na Christus nog steeds overduidelijk de standaard.
Tip:
Over twee weken volgt deel drie in deze kleine serie. Dan kijken we naar de woorden jaartelling en kalender, en of je ze wel zo door elkaar mag gebruiken als ik hier gedaan heb. Wordt vervolgd!
Had u 622 NC ipv vC bedoeld als jaar van de migratie van Mohamed.?
Met vriendelijke groeten
Mostafa
Ja inderdaad, Mostafa. Een suffe fout die ik meteen na plaatsing al gecorrigeerd heb. (Dat krijg je als je niet goed oplet bij het copy-pasten…) 🙄 Dank voor je oplettendheid!