Lekker fröbelen met blokkendozen op de kleuterschool

Er is een goede kans dat je als kleuter wel eens op de vlo­er hebt zit­ten frö­be­len met een blokkendoos. Wat je toen niet wist, is dat de man die ver­ant­wo­ordelijk is voor die blokkendoos óók de man is aan wie we het woord frö­be­len te danken hebben. En ook nog een Engels woord dat je geheid kent, al was het maar van de filmk­lassiek­er Kinder­garten Cop.

Musterschule

De man waar we het over hebben werd geboren op 21 april 1782 in het Duitse dorp Ober­weiss­bach. Hij had zijn lev­en lang een fas­ci­natie voor de natu­ur en voor edu­catie. Hij begon zijn onder­wi­js­car­rière als ler­aar op een Muster­schule, een mid­del­bare school, maar werk­te ook als privéler­aar bij een adel­lijk gezin en als docent op een kostschool. Lat­er in zijn loop­baan richtte hij meerdere onder­wi­jsin­sti­tuten op, die zich richt­ten op de vernieuwing van het onder­wi­js in Duit­s­land en Zwitserland.

De naam van deze goede man was: Friedrich Frö­bel.

Als doorgewin­ter­de alfabeet zie je natu­urlijk meteen een ver­band met het Ned­er­landse werk­wo­ord frö­be­len – houd die gedachte nog even in je achterzak; we komen er straks op terug.

Kindergarten

Vanaf 1837 ging Frö­bels aan­dacht vooral naar de edu­catieve zorg voor kleinere kinderen. In dat jaar richtte hij een Pflege‑, Spiel- und Beschäf­ti­gungsanstalt (“zorg‑, speel- een werkin­stelling”) op in Bad Blanken­burg. In 1840 gaf hij het insti­tu­ut een nieuwe naam die uitein­delijk de wereld over zou gaan: Kinder­garten (“kinder­tu­in”). Vanaf 1842 lei­d­de hij daar ook vrouwen op die zijn gedachte­goed verder moesten ver­sprei­den, de zoge­naamde Kindergärt­ner­in­nen.

Het woord Kinder­garten werd al snel opgenomen in de Engelse taal, vooral in de Verenigde Stat­en. Mar­garetha Schurz, een Duitse emi­gree, richtte in 1856 de eerste Amerikaanse kinder­garten op, in de stad Water­town. Het onder­wi­js was hier nog Duit­stal­ig, maar al snel vol­gde in 1860 de eerste kinder­garten met lessen in het Engels, opgericht door de onder­wi­jz­eres Eliz­a­beth Peabody.

Blokkendoos

Het grote inzicht van Friedrich Frö­bel was dat leren voor kinderen meer is dan alleen het stam­p­en van feit­elijke infor­matie. Hij zag in dat leren een activiteit is waar kinderen actief aan kun­nen en willen deel­ne­men. Zijn idee was dan ook dat leren speels moet zijn, en gericht op de belev­ingswereld van de kinderen zelf.

Hij ontwikkelde daar­voor het idee van de Frö­bel­gaben (“Frö­bel-cadeaus”). Dit was een serie van zes opeen­vol­gende “geschenkdozen” die de school gaf aan kinderen, passend bij hun ontwik­kel­ing tot vijf jaar oud. In elke doos zat­en objecten die het spe­lend leren bevorder­den. Denk aan geometrische vor­men zoals een houten kubus, cilin­der of bol, die lat­er kon­den helpen bij het begrip van wiskundi­ge concepten.

Je voelt het al: hier­mee was het idee van de (edu­catieve) blokkendoos geboren. Spring even vooruit in de tijd naar anno nu, en je vin­dt een ver­sie van Frö­bels geniale idee in zowat elke speelgoedwinkel.

Ik herin­ner me van mijn eigen tijd op een Amerikaanse kinder­garten in de jaren 1970 nog goed de gek­leurde houten staaf­jes die voor de cijfers 1–10 ston­den. Die waren pre­cies afgeme­ten zodat de “negen” drie keer zo lang was als de “drie”, en de “vijf” twee keer zo lang als de “tien”, etc. Het is een heel toe­ganke­lijke, op Frö­bels werk geïn­spireerde manier om abstracte rekenkundi­ge vaardighe­den speels aan­schouwelijk te maken.

Fröbelen

Wat je nog van me tegoed hebt, is het Ned­er­landse eponieme werk­wo­ord frö­be­len.

Toen de onder­wi­jsvisie van Frö­bel gaan­deweg inter­na­tion­aal pop­u­lair werd, begon ook de Ned­er­landse taal daar sporen van te ver­to­nen. Als leen­ver­tal­ing voor Kinder­garten kwam aan­vanke­lijk kinder­tu­in ten tonele, dat lat­er overk­last is door kleuter­school. Maar er ontston­den vooral ook samen­stellin­gen met Frö­bel- of frö­bel-, zoals de in de jaren 1920 pop­u­laire frö­belschool. Daar­van werd al snel het nieuwe werk­wo­ord frö­be­len afgeleid.

De defin­i­tie van frö­be­len in woor­den­boeken is gaan­deweg geëvolueerd van een meer edu­catieve insteek naar de informelere beteke­nis die we nu ken­nen. Kijk maar:

• 1898 in Van Dale:
  “jonge kinderen op een aan­ge­name, ontwikke­lende wijze spe­lende bezighouden”
• 1912 in Kramers:
  “han­denar­beid ver­richt­en (mat­jesvlecht­en enz.) van kleine kinderen”
• 1984 in Van Dale:
  “zich met onnozel­he­den bezighouden”

Inmid­dels is frö­be­len voor veel taal­ge­bruik­ers min of meer syn­on­iem met knut­se­len of rom­me­len. Maar kinderen kun­nen natu­urlijk nog steeds ook op school frö­be­len, zelfs met een blokkendoos.