Een geschreven woord is een combinatie van drie dingen: betekenis, uitspraak en spelling. Zodra je aan een van die drie gaat sleutelen, krijg je een ander woord. Maar de relatie tussen deze drie aspecten is zeker niet uit steen gehouwen.
Uitspraak en spelling
Talen die gebruikmaken van een fonetisch alfabet verschillen enorm van elkaar in de mate van getrouwheid waarmee spelling en uitspraak met elkaar overeenkomen. Misschien zijn het Spaans en het Engels wel de polen aan iedere kant van dit continuüm.
In het Spaans is de relatie schrijfwijze-uitspraak nagenoeg een-op-een: als je weet hoe een woord klinkt, dan weet je ook hoe het gespeld wordt; en als je een woord op papier ziet staan, dan weet je ook wat de uitspraak is.
In het Engels is er bijna geen peil op te trekken. Kijk alleen maar naar de uitgang -ough. In het woord tough rijmt die op bluff; in though rijmt hij op blow; en in through rijmt hij weer op blue.
Cambridge, Oxford en Amerika
Een andere bekende spellingsverwarring zijn de vele, vele woorden in het Engels die eindigen op de klank “ize” (op z’n Engels uitgesproken). Het zal iedereen die geregeld Engels leest en schrijft opgevallen zijn dat er van veel van die woorden twee soorten lijken te zijn: een eindigend op -ise en een met -ize aan het eind.
Voorbeelden: realise en realize, organise en organize, customise en customize.
Hoe zit dat?
Het antwoord dat je vaak uit de (te) losse pols hoort komen is: alle -ise woorden zijn Brits-Engels en alle -ize woorden Amerikaans-Engels. Maar dat is niet waar.
Het is inderdaad zo dat de Amerikanen de variant met de z verkiezen en de versie met de s hoogstens als alternatieve spelling erkennen. Organize dus, geen organise. Aan Britse zijde zijn de meningen echter verdeeld, met de twee meest vooraanstaande colleges, Oxford en Cambridge, als voormannen van elk kamp.
Cambridge vindt dat de s‑spelling de voorkeur heeft en Oxford geeft de voorkeur aan de z‑spelling. En dat zal nog wel even zo blijven, want ze zijn allebei oerconservatief. In Engeland kun je dus kiezen voor zowel realize als realise. Binnen Groot-Brittannië heeft de s‑vorm meestal de voorkeur, maar internationaal heeft de z‑vorm (gesteund door alle Amerikaanse woordenboeken én de Oxford-clan) duidelijk meer aanhangers.
De een of de ander
Maar de echte ellende begint nu pas. Want niet alle woorden die eindigen op een “ize”-klank hebben twee spellingvarianten. Sommige van deze woorden worden altijd met -ise gespeld, en sommige worden altijd met -ize geschreven. Niet alleen bij Cambridge, maar ook bij Oxford en de Amerikanen.
Er zijn niet al te veel woorden die uitsluitend met -ize geschreven worden. Voorbeelden zijn capsize en seize en size. Woorden die alleen met -ise gespeld worden zijn er te over:
Supervise, improvise, advertise, comprise, advise, despise, compromise…
De rest (en dat zijn er heel veel) kent beide spellingen.
Als je kiest voor de internationale spelling en niet zeker weet met welke categorie je te maken hebt, zul je dus altijd even in een woordenboek moeten kijken. Er is echter wel een losse vuistregel: bijna alle woorden die twee spellingvarianten kennen, hebben een zelfstandig naamwoord op -tion (bijvoorbeeld realization en organization).
Twee uitzonderingen
Ten slotte nog een stel buitenbeentjes. Er zijn een paar woorden, zowel in de z‑spelling als in de s‑spelling, die met een y in plaats van een i geschreven worden. En dat zijn paralyse en analyse – of paralyze en analyze, zo u wilt.
Voor de volledigheid: afgezien van deze twee zijn er nog een handvol wetenschappelijke termen die ook deze vorm kennen, zoals hydrolyse, pyrolyse en catalyse. Maar die zul je in het wild niet zo snel tegenkomen, net zo min als hydrolyze, pyrolyze en catalyze.
Dit zijn meteen de enige woorden waar de wegen van Oxford en de Amerikanen zich scheiden. Oxford houdt hier de s‑vorm aan, terwijl het Amerikaans Engels toch de z‑vorm hanteert.
Oh ja…
Nog even mijn welgemeende excuses aan James. Ik heb zo’n idee dat Her Majesty’s Secret Service liever de -ise spelling gebruikt.