Op 11 maart 2020 verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat de coronavirusepidemie die de wereld al maanden in zijn greep houdt een pandemie is. Dat is verrassend, want een maand eerder had de WHO nog gezegd dat ze de term “pandemie” niet meer zouden gebruiken. Hoe zit dat?
De oude classificatie
De WHO hanteerde tot voor kort een schema met zes niveaus om griepgolven te rangschikken al naar gelang hun ernst, met de “pandemie” als hoogste niveau. Dit waren de zes categorieën:
Niveau 1 | Geen nieuwe griepvirussen in mensen, en geen dierlijke griepvirussen die een risico vormen. |
Niveau 2 | Geen nieuwe griepvirussen in mensen, maar wel een dierlijk griepvirus dat een risico is voor mensen. |
Niveau 3 | Nieuw griepvirus in mensen, maar nauwelijks verspreiding van mens tot mens. |
Niveau 4 | Het griepvirus besmet mensen in kleine, min of meer geïsoleerde clusters. |
Niveau 5 | Het griepvirus besmet grotere clusters van mensen, maar de infectiehaarden zijn nog steeds geografisch beperkt. |
Niveau 6 | Pandemie: het virus verspreidt zich over de totale bevolking. |
Op 24 februari 2020 kondigde de WHO aan dat ze deze classificatie niet meer zouden hanteren. Om te begrijpen waarom, kijken we eerst even naar het lijstje van eerdere uitbraken die als pandemie zijn aangewezen.
Eerdere pandemieën
Voor de huidige criris met het coronavirus had de WHO vier eerdere virusuitbraken bestempeld als pandemieën:
- Spaanse griep (1918−1920) – 20 tot 100 miljoen doden
- Aziatische griep (1957) – 1 miljoen doden
- Hongkonggriep (1968) – 700.000 doden
- Mexicaanse griep (2009−2010) – ongeveer 14.000 doden
Je ziet dat dit lijstje twee uitschieters kent: de Spaanse griep was verreweg de ergste, en de Mexicaanse griep verreweg de mildste.
Bij die laatste griepgolf, een jaar of tien geleden, kreeg de WHO kritiek omdat de ernst van de epidemie uiteindelijk meeviel. Farmaceutische bedrijven hadden zich schrap gezet en waren veel geld en tijd aan het steken in de ontwikkeling van nieuwe medicijnen, maar dat bleek achteraf onnodig. Daarom werd de benaming “pandemie” achteraf als overdreven gezien.
En dat is ook de reden dat de WHO eerder dit jaar had gezegd: wij hanteren de term pandemie niet meer. In plaats daarvan gebruikten ze een nieuwe noemer voor een medische noodtoestand: PHEIC. Dat staat voor public health emergency of international concern (een noodtoestand in de volksgezondheid die internationaal zorgwekkend is). Een fraaie mondvol, maar eerlijk is eerlijk: het klinkt een stuk minder spectaculair dan “pandemie”.
Een andere definitie
Waar we het hier eigenlijk over hebben is het verschil tussen twee verschillende soorten van definitie. Aan de ene kant heb je de WHO die een officieel gestructeerde classificatie aanhoudt waarbinnen de term pandemie een duidelijk afgebakende toepassing heeft. En aan de andere kant is er het (ook onder medici) meer gangbare onderscheid tussen epidemie en pandemie.
Laten we daarvoor even kijken naar de herkomst van deze termen:
- Ons woord epidemie komt van het Franse épidémique, dat op zijn beurt weer afstamt van het Latijnse epidemia – en dat voert terug op het Griekse epidemia. Het is een combinatie van epi- (tussen of bovenop) en demos (volk, district). Een ziekte die epi-demisch is, is dus “tussen de mensen” of hij rust “op het volk”. Oftewel: een ziekte wordt een epidemie als hij zich “onder de mensen” aan het verspreiden is.
- In het woord pandemie staat de -demie ook voor volk, maar de pan- geeft er een andere draai aan. Het voorvoegsel pan- staat voor “alle”, “geheel” of “totaal”. Een pan-demie is dus een ziekte die “alle mensen” raakt, of zich onder het “gehele volk” verspreidt.
In de praktijk geldt grofweg het volgende onderscheid, een soort viertrapsraket:
- Is één persoon ziek van een besmettelijke aandoening, dan noem je het gewoon een ziekte of besmetting.
- Zijn veel mensen in een klein gebied besmet met dezelfde ziekte, dan heet het een uitbraak.
- Is de uitbraak zo groot dat een heel land of continent er last van heeft, dan ga je het een epidemie noemen.
- Als de epidemie zich actief op alle continenten aan het verspreiden is, dan heet het een pandemie.
Kort gezegd is een pandemie dan een wereldwijde uitbraak van een besmettelijke ziekte. Onder deze noemer kun je bijvoorbeeld ook de middeleeuwse builenpest scharen (de Zwarte Dood van de 14e eeuw), of de aidspandemie die nog steeds voortduurt.
Dat is toch een iets andere definitie dan stap-6-op-de-griepschaal-van-de-WHO, en wat mij betreft dus eentje die meer praktisch nut heeft. Ik vermoed dat toen de Wereldgezondheidsorganisatie de coronaviruscrisis op 11 maart toch een “pandemie” is gaan noemen, ze dat deden in deze andere, breder ingebrugerde betekenis die een gevoelswaarde met zich meedraagt van “het is nu echt memens”.
Oftewel: corona is nu zowel een WHO-PHEIC als een volksmond-pandemie.
Een blijvertje
Er is ten slotte nog een andere term die ook in dit rijtje thuishoort: endemie.
- Het woord endemie is een combinatie van en- (in) en demos (volk).
Een endemische ziekte is dus een besmettelijke aandoening die nooit meer weggaat en als het ware “in de bevolking” blijft voortbestaan. Vaak volgen endemische ziektes een golfcurve waarbij ze pieken in de winter en weinig voorkomen in de zomer.
De huis-tuin-en-keukengriep waartegen veel mensen jaarlijks hun griepprik halen, is een endemische ziekte. Hetzelfde geldt voor waterpokken. En in delen van de wereld waar er niet tegen mazelen wordt ingeënt, is die ziekte ook endemisch – én de oorzaak van veel kindersterfte.
Sommige epidemiologen vermoeden dat onze huidige vriend Covid-19 (veroorzaakt door “het nieuwe coronavirus”) misschien ook wel een endemische ziekte wordt, en we er dus nooit meer van af zullen komen. In dat geval zou deze crisis een talige route van van epi– naar pan- naar en- hebben afgelegd. Dat is ongeveer even ver als van Wuhan naar Loon op Zand.
Ja goed. Bedankt voor de uitleg.
Duidelijk uitgelegd
Dank je, Marjon!