Epidemie of pandemie – wat is het verschil?

Op 11 maart 2020 verk­laarde de Wereldge­zond­hei­d­sor­gan­isatie (WHO) dat de coro­n­avirusepi­demie die de wereld al maan­den in zijn greep houdt een pan­demie is. Dat is ver­rassend, want een maand eerder had de WHO nog gezegd dat ze de term “pan­demie” niet meer zouden gebruiken. Hoe zit dat?

De oude classificatie

De WHO hanteerde tot voor kort een schema met zes niveaus om griep­gol­ven te rangschikken al naar gelang hun ernst, met de “pan­demie” als hoog­ste niveau. Dit waren de zes categorieën:

Op 24 feb­ru­ari 2020 kondigde de WHO aan dat ze deze clas­si­fi­catie niet meer zouden hanteren. Om te begri­jpen waarom, kijken we eerst even naar het lijst­je van eerdere uit­brak­en die als pan­demie zijn aangewezen.

Eerdere pandemieën

Voor de huidi­ge criris met het coro­n­avirus had de WHO vier eerdere virusuit­brak­en bestem­peld als pandemieën:

• Spaanse griep (1918−1920) – 20 tot 100 miljoen doden
• Azi­atis­che griep (1957) – 1 miljoen doden
• Hongkong­griep (1968) – 700.000 doden
• Mex­i­caanse griep (2009−2010) – ongeveer 14.000 doden

Je ziet dat dit lijst­je twee uitsch­i­eters kent: de Spaanse griep was ver­reweg de erg­ste, en de Mex­i­caanse griep ver­reweg de mildste. 

Bij die laat­ste griep­golf, een jaar of tien gele­den, kreeg de WHO kri­tiek omdat de ernst van de epi­demie uitein­delijk mee­viel. Far­ma­ceutis­che bedri­jven had­den zich schrap gezet en waren veel geld en tijd aan het steken in de ontwik­kel­ing van nieuwe medici­j­nen, maar dat bleek achter­af onn­odig. Daarom werd de benam­ing “pan­demie” achter­af als over­dreven gezien.

En dat is ook de reden dat de WHO eerder dit jaar had gezegd: wij hanteren de term pan­demie niet meer. In plaats daar­van gebruik­ten ze een nieuwe noe­mer voor een medis­che nood­toe­s­tand: PHEIC. Dat staat voor pub­lic health emer­gency of inter­na­tion­al con­cern (een nood­toe­s­tand in de volks­ge­zond­heid die inter­na­tion­aal zorg­wekkend is). Een fraaie mond­vol, maar eerlijk is eerlijk: het klinkt een stuk min­der spec­tac­u­lair dan “pan­demie”.

Een andere definitie

Waar we het hier eigen­lijk over hebben is het ver­schil tussen twee ver­schil­lende soorten van defin­i­tie. Aan de ene kant heb je de WHO die een offi­cieel gestruc­teerde clas­si­fi­catie aan­houdt waarbin­nen de term pan­demie een duidelijk afge­bak­ende toepass­ing heeft. En aan de andere kant is er het (ook onder medici) meer gang­bare onder­scheid tussen epi­demie en pandemie.

Lat­en we daar­voor even kijken naar de herkomst van deze termen:

• Ons woord epi­demie komt van het Franse épidémique, dat op zijn beurt weer afs­tamt van het Lati­jnse epi­demia – en dat voert terug op het Griekse epi­demia. Het is een com­bi­natie van epi- (tussen of bovenop) en demos (volk, dis­trict). Een ziek­te die epi-demisch is, is dus “tussen de mensen” of hij rust “op het volk”. Oftewel: een ziek­te wordt een epi­demie als hij zich “onder de mensen” aan het ver­sprei­den is.
• In het woord pan­demie staat de -demie ook voor volk, maar de pan- geeft er een andere draai aan. Het voor­voegsel pan- staat voor “alle”, “geheel” of “totaal”. Een pan-demie is dus een ziek­te die “alle mensen” raakt, of zich onder het “gehele volk” verspreidt.

In de prak­tijk geldt grofweg het vol­gende onder­scheid, een soort viertrapsraket:

1. Is één per­soon ziek van een besmet­telijke aan­doen­ing, dan noem je het gewoon een ziek­te of besmetting.
2. Zijn veel mensen in een klein gebied besmet met dezelfde ziek­te, dan heet het een uit­braak.
3. Is de uit­braak zo groot dat een heel land of con­ti­nent er last van heeft, dan ga je het een epi­demie noemen.
4. Als de epi­demie zich actief op alle con­ti­nen­ten aan het ver­sprei­den is, dan heet het een pan­demie.

Kort gezegd is een pan­demie dan een wereld­wi­jde uit­braak van een besmet­telijke ziek­te. Onder deze noe­mer kun je bijvoor­beeld ook de mid­deleeuwse builen­pest scharen (de Zwarte Dood van de 14e eeuw), of de aidspan­demie die nog steeds voortduurt.

Dat is toch een iets andere defin­i­tie dan stap-6-op-de-griep­schaal-van-de-WHO, en wat mij betre­ft dus een­t­je die meer prak­tisch nut heeft. Ik ver­moed dat toen de Wereldge­zond­hei­d­sor­gan­isatie de coro­n­avir­uscri­sis op 11 maart toch een “pan­demie” is gaan noe­men, ze dat deden in deze andere, bred­er inge­brugerde beteke­nis die een gevoel­swaarde met zich mee­draagt van “het is nu echt memens”.

Oftewel: coro­na is nu zow­el een WHO-PHEIC als een volksmond-pandemie.

Een blijvertje

Er is ten slotte nog een andere term die ook in dit rijt­je thuishoort: endemie.

• Het woord endemie is een com­bi­natie van en- (in) en demos (volk).

Een endemis­che ziek­te is dus een besmet­telijke aan­doen­ing die nooit meer weg­gaat en als het ware “in de bevolk­ing” bli­jft voortbestaan. Vaak vol­gen endemis­che ziek­tes een golfcurve waar­bij ze pieken in de win­ter en weinig voorkomen in de zomer.

De huis-tuin-en-keuken­griep waarte­gen veel mensen jaar­lijks hun griep­prik halen, is een endemis­che ziek­te. Het­zelfde geldt voor water­pokken. En in delen van de wereld waar er niet tegen maze­len wordt ingeënt, is die ziek­te ook endemisch – én de oorza­ak van veel kindersterfte.

Som­mige epi­demi­olo­gen ver­moe­den dat onze huidi­ge vriend Covid-19 (veroorza­akt door “het nieuwe coro­n­avirus”) miss­chien ook wel een endemis­che ziek­te wordt, en we er dus nooit meer van af zullen komen. In dat geval zou deze cri­sis een tal­ige route van van epi– naar pan- naar en- hebben afgelegd. Dat is ongeveer even ver als van Wuhan naar Loon op Zand.