Lezers die zich de millunniumwisseling kunnen herinneren zullen met gepaste nostalgie terugdenken aan de zogenaamde “millenniumbug”, een softwareprobleem dat wereldwijd computers lam zou leggen. Dat bleek allemaal nogal mee te vallen: softwareontwikkelaars kenden het probleem, hebben een oplossing bedacht en die op tijd geïmplementeerd.
Daarnaast zullen diezelfde lezers zich kleurrijke discussies herinneren over de startdatum van het nieuwe millennium. Want was dat nou 1 januari 2000 of 1 januari 2001? Pragmatici en puristen stonden tegenover elkaar, en er werd met verve gesteggeld en gefilosofeerd. Inmiddels zijn we twintig jaar verder en in de media gaat dezelfde vraag weer vrolijk op herhaling. Meer specifiek: is het jaar 2020 nou de start van een nieuw decennium of niet?
Waarschijnlijk is deze discussie nu meer prominent dan tien of twintig jaar geleden, omdat “de jaren twintig” fijn herkenbaar klinkt. De twintigste eeuw had immers ook zijn jaren twintig – een tijd van relatieve welvaart, vrede, jazz en art deco.
Voor de eerste twee decennia in een eeuw zijn “de jaren nul” en “de jaren tien” nooit echt in zwang geraakt. Dat is zo in het Nederlands, maar ook in het Engels: namen als aughts en aughties, noughts en noughties (voor de ’00) en tens of teens (voor de ’10) zijn er geen gemeengoed geworden.
De feiten op een rij
Laten we eerst even kijken hoe het ook alweer zat. Ik reken mezelf tot de gematigde pedanten in deze kwestie, dus dit puntje moeten we wel even op de i zetten.
De tijdrekening die wij aanhouden is de gregoriaanse kalender, en die begint op 1 januari van het jaar 1. Meer specifiek: 1 januari van het jaar 1 na Christus. Zet je daarvandaan één stap terug, dan kom je op 31 december van het jaar 1 voor Christus. Er is dus geen jaar nul.
Als je een decennium definieert als een periode van tien jaar, dan zitten in het eerste decennium van onze jaartelling de jaren 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 en 10. En dan begint het tweede decennium dus met het jaar 11. Op dezelfde manier begint het zesde decennium met het jaar 51, de dertiende eeuw met het jaar 1201, en zal ooit het vierde millennium starten met het jaar 3001. (Tenzij we in de tussentijd van kalender wisselen, natuurlijk.)
Volgens deze rekening start er dus ook aanstaande 1 januari 2021 weer een nieuw decennium, en zitten we nu in het laatste jaar van het 202e decennium van de gangbare jaartelling.
De jaren tig
En toch… toch voelt het alsof dat allemaal best wel waar kan zijn, maar toch niet klopt.
Want als we het hebben over de roaring twenties, dan bedoelen we de jaren 1920–1929. Als we een lijst maken van de beste muziek van “de jaren tachtig”, dan komen liedjes in aanmerking die verschenen tussen 1 januari 1980 en 31 december 1989. Komt jouw favoriete album uit 1990? Prima, maar dat is géén muziek uit de jaren tachtig!
Let op: dit is ondanks het feit dat we net hebben vastgesteld dat 1990 toch echt hoort bij hetzelfde decennium als 1989. Maar voor het afbakenen van culturele tijdvakken speelt dat kennelijk geen rol.
Een kwestie van definitie
Mijn gevoel is dan ook dat het woord decennium stiekem twee betekenissen heeft gekregen.
De eerste betekenis is als bundel van tien kalenderjaren in de opbouw van een jaartelling. Dat is een beetje als blokken stapelen. Zet tien decennia op elkaar en je hebt een eeuw; tien eeuwen vormen een millennium. Dit is simpelweg een kwestie van rekenen, en dit is de definitie die puristen graag aanhouden.
Je kunt deze eerste betekenis eventueel nog wat oprekken door hem los te koppelen van de start van een kalender. Zo zou je de jaren 2007–2016 ook kunnen omschrijven als een decennium, een periode van tien jaar economische crisis. Mijn gevoel is dat zulke tijdvakken vaak een aparte naam krijgen (denk aan “de wederopbouw” of “het interbellum”). Ze worden meestal niet als “decennium” benoemd, al was het maar omdat ze vaak niet precies tien jaar lang duren.
De tweede betekenis is meer maatschappelijk of cultureel: een decennium als een verzameling gebeurtenissen en kenmerken die bepalend zijn voor een periode van tien jaar.
De afbakening is hier eigenlijk puur psychologisch. Want wij mensen houden nu eenmaal van ronde getallen en we werken met een tientallig stelsel. Er klikt iets in ons brein als de teller omslaat van een 9 als laatste cijfer naar een nul.
Daarom vieren we het als een winkel 80 jaar bestaat, als een schilder 350 jaar geleden is gestorven, als een maanlanding 50 jaar geleden plaatsvond. Dit effect wordt zelfs sterker naarmate er meer nullen bij komen. Daarom let je even extra op als de kilometerteller in je auto van 59.999 naar 60.000 gaat. En daarom was de millenniumwisseling zo’n big deal.
Twee verschillende startpunten
Het onderscheid tussen deze twee soorten decennia is niet uniek. Met de woorden voor onze seizoenen is precies hetzelfde aan de hand. Neem bijvoorbeeld het woord winter.
Als je het aan een astronoom vraagt, begint de winter op 21 of 22 december, afhankelijk van de positie van de aarde in zijn omloop om de zon. Hij kan je zelfs tot op de minuut nauwkeurig vertellen wanneer de winter van start gaat.
Maar als je het aan een meteoroloog vraagt, zal die je vertellen dat de winter begint op 1 december (op het noordelijk halfrond). De lente begint dan op 1 maart, de zomer op 1 juni en de herfst op 1 september.
Zie je de overeenkomst?
- Het kalenderdecennium en de astronomische winter hebben als startpunt een strikte wetenschappelijke omkadering. Hier is geen discussie mogelijk, het is simpelweg een kwestie van definitie.
- Het culturele decennium en de meteorologische winter hebben als startpunt de menselijke beleving van het fenomeen. De start- en einddata zijn gekozen om te overlappen met hoe wij zulke periodes ervaren.
Dat is meteen de reden dat culturele decennia soms wat ongrijpbaar zijn. Het idee is dat ze een soort hoofdstuk in de maatschappelijke ontwikkeling zijn, maar het grotere verhaal ontwikkelt zich langzaam en gaandeweg.
Zo kun je liedjes hebben van eind jaren zeventig of begin jaren negentig die toch echt aanvoelen als “tachtiger” songs. En zo kun je ook muziek uit de vroege jaren tachtig hebben die nog volop seventies klinkt, en ook muziek uit de late jaren tachtig met een heuse nineties sound. Het hangt er maar net van af hoe traditioneel of juist vooruitstrevend de makers waren.
Kortom: de grenzen zijn op papier strak getrokken, maar in de praktijk schimmig.
Wie heeft er gelijk?
Om terug te komen op de vraag in de titel van dit artikel: is 2020 nou het eerste jaar van een nieuw decennium of het laatste jaar van het vorige decennium?
Het antwoord is simpel: allebei! Want het woord decennium bekent inmiddels twee dingen. Het is een beetje als vragen of het Sinterklaasfeest in de winter valt. De astronoom zegt nee; de meteoroloog zegt ja.
Hoe dan ook, van harte welkom in de jaren twintig (ook al begint het derde decennium pas volgend jaar).
Tip!
Je kwam in dit taalverhaal de term “gangbare jaartelling” tegen. Wat dat precies is, bekijken we in een andere column (de tweede in wat een serie van drie gaat worden).