Van alle letters in het alfabet zijn de c en de x wel mijn favorieten. Het zijn underdogs: ze zijn eigenlijk overbodig voor de uitspraak van het Nederlands. De klanken die ze vertegenwoordigen kunnen immers ook met de letters k en s gemaakt worden.
Als de spelling een uitsluitend functionele aangelegenheid was, dan zouden deze letters gedoemd zijn ten onder te gaan. Gelukkig houden we van de woorden zoals we ze kennen. En gelukkig hebben we ook oog voor de afkomst, de etymologie van woorden.
Bye bye, c en x
Toch hebben c en x wel wat klappen te verduren gekregen. Zo smaakt het woord seks niet echt naar meer; sex daarentegen wel. Die x geeft het iets spannends, iets exotisch. En ergens vind ik het ook jammer dat elektriciteit en alle woorden die daarvan zijn afgeleid met een k geschreven moeten worden. Electriciteit is zoveel mooier – maar dat kan mijn eigen eigenaardigheid zijn.
(Ik snap dat de k terugvoert op de Griekse origine van dit woord, maar wij hebben de term via het Latijn en het Frans overgenomen, waar de c de norm is.) Gek trouwens dat ze die tweede c met rust hebben gelaten. Misschien vonden de leden van het genootschap van spellinghervormers toch dat “elektrisiteit” iets te ver ging.
Gimel
Als er één favoriete letter moet zijn, dan is het de c. De verste voorloper daarvan is het Fenicische symbool gimel, dat eruitziet als een rechtopstaande haak, met het uitsteeksel naar links:
De gimel klonk als de g in gamba. De Grieken namen de klank over, maar hernoemden de letter tot gamma. Dat werd de derde letter in het Griekse alfabet, de plaats die de c nu nog steeds inneemt. Zo zien de hoofdletter en kleine letter gamma eruit:
De c maakte nog een tussenstop in het Etruskisch, waar hij ging klinken als k, voordat de Romeinen deze vorm overnamen. Dit is de Etruskische c:
In het Latijn, ten slotte, verwierf de c zijn kenmerkende vorm en zijn tweede klank:
Tovenaar
De c is een beetje een tovenaar: de ene keer klinkt hij als een k, de andere keer als een s. Maar die klankwisseling is niet willekeurig.
De c weet precies wat hij doet, en zijn klank hangt af van de letter die na de c komt. Dat is zo in het Nederlands en in de meeste andere talen waar het Latijn iets in de pap te brokkelen heeft gehad.
De regel is als volgt. Als de c wordt gevolgd door een a, o of u, door een andere medeklinker dan de h, of door niets (aan het eind van een woord), dan klinkt hij als een k. Denk aan woorden als:
- cabaret
- cola
- cultuur
- crème
- tic
Een c gevolgd door een e of een i klinkt als een s. Denk aan woorden als:
- cent
- citroen
Speciale deal
Met de h heeft de c een speciale deal gesloten: samen (ch) kunnen ze maar liefst vier verschillende klanken maken. Ze klinken óf als een “sj”, óf als een g, óf als een k, óf (bij sommige buitenlandse woorden) als een “tsj”. Voorbeelden:
- chocolade
- chemie
- christen
- chachacha
- chips
Er is trouwens ook een bijzondere verbintenis tussen de ch en de x. De x is namelijk een letter-klankcombinatie die de Romeinen hebben uitgevonden, op basis van de Griekse letter chi of khi (die als “X” geschreven werd).
Er zijn in de hedendaagse taal woorden die het Latijn hebben overgeslagen en die hun spelling op het Grieks baseren, zoals Christus en het Engelse Christmas. Maar je ziet daar het Latijn weer wel opduiken in de afgekorte vorm X‑mas.
Dubbelop
Er zijn ook woorden waarin twee c’s naast elkaar zitten. Omdat de c zelf een medeklinker is, klinkt de eerste c dan gewoon als een k. Maar de klank van de tweede c hangt weer af van de letter die erop volgt. Net als bij de voorbeelden hierboven.
Daarom klinkt de “cc” als een k met een s in bijvoorbeeld:
- accent
- acceptabel
- accijns
En daarom klinkt de “cc” als een k (eigenlijk twee k’s, maar dat verschil hoor je niet) in woorden als:
- accordeon
- accu
- accreditatie
Kortom, de c is een van de meest veelzijdige letters in het alfabet. In het woord akkoord, dat sinds 1995 met k’s gespeld wordt, kun je prima toe met een goeie ouwe dubbele c. Net als in accorderen, dat zijn c’s gelukkig wel mocht behouden.
(Er zijn nog meer verwante woorden waarbij sinds de Nieuwe Spelling een c‑spelling én een k‑spelling inconsistent zij aan zij bestaan. Denk aan lokaal en locatie.)