De cyberhype van Stuurman Kers

Veel bedri­jven lat­en tak­en uitvo­eren door zoge­naamde zelf­s­turende teams. Er is dan geen “lei­der” die alles regelt: de collega’s verde­len de ver­ant­wo­ordelijkhe­den geza­men­lijk en naar eigen inzicht. Werkgev­ers willen er dan natu­urlijk wel voor zor­gen dan hun teams zichzelf niet de hele dag het inter­net op sturen om lekker in cyber­space te gaan kijken naar de nieuw­ste katvideo’s – want er moet ook nog gew­erkt worden.

Toch is de link tussen “zelf­s­tur­ing” en het WWW niet geheel toe­val­lig. Die link zit hem namelijk in een woord dat al genoemd is: cyber­space.

Cyberhype

Het pre­fix cyber- begint nu aan pop­u­lar­iteit in te boeten. Maar het was jaren­lang in het Engels dé mod­e­term voor alles wat te mak­en had met com­put­ers of het inter­net. Van “cyber­store” tot “cyber­li­brary”, van “cyberof­fice” tot “cyber­se­cu­ri­ty ”… cyber- was hip.

Al deze woor­den zijn terug te voeren op de term cyber­net­ics, of cyber­net­i­ca in het Nederlands.

Dat is de weten­schap die zich bezighoudt met het onder­zoeken en ontwer­pen van geau­toma­tiseerde com­mu­ni­catie- en bes­tur­ingssys­te­men, zow­el in machines als in lev­ende wezens. In de wereld van de sci­encefic­tion spe­len boeken en films al jaren met het idee van de cyborg (kort voor cyber­net­ic organ­ism) – een wezen dat deels mens, deels machine is, met alti­jd boven­menselijke krachten.

In de Ter­mi­na­tor-films is Cyber­dyne Sys­tems het bedri­jf dat Skynet maakt: het com­put­er­sys­teem dat de wereld overneemt en killer-robots achter de men­sheid aanstuurt.

Terug naar de bron

Het woord cyber­net­ics is afgeleid van het Griekse woord kuber­netes, dat “roer­ganger” of “stu­ur­man” betekent. (Ziedaar je zelf­s­turende teams. Nog mooier: breng een zelf­s­turend team van com­put­ern­erds samen op het inter­net en je hebt een “cyberteam” in bei­de betekenis­sen van het woord!)

Een terz­i­jde: dezelfde term en dezelfde beteke­nis hebben zich ook nog via een andere route een weg gebaand van het oude Grieks naar het heden­daags Ned­er­lands. Het Griekse kuber­nan betekent “een schip sturen” en was de bron voor het Lati­jnse leen­wo­ord gubernare, wat “lei­den” of “heersen” betekent. En dáár­van is weer ons woord gou­verneur afgeleid.

Het mooiste aan dit ver­haal is dit: cyber- mag zich dan inmid­dels gedra­gen als een voor­voegsel, in het oer­wo­ord cyber­net­i­ca is het dat niet. Die eerste twee let­ter­grepen zijn dus een eigen lev­en gaan lei­den. Dit fenomeen, waar­bij een nieuw woord niet gevor­md wordt door een samen­voeg­ing van bestaande woor­den, maar juist door het opbreken van een niet-samengesteld woord, heet offi­cieel back-for­ma­tion.

Kersje op de taart

Een ware klassiek­er onder de woor­den die uit back-for­ma­tion ontstaan zijn, is het Engelse woord cher­ry.

Om te snap­pen hoe dat zit moet je even terug naar het noor­den van Frankrijk in de vroege mid­deleeuwen. Het woord voor “kers” was daar en toen cherise (het heden­daagse Franse woord voor kers is cerise).

Toen de Britse eilan­den in 1066 over­won­nen wer­den door de Nor­man­dis­che kon­ing Willem de Verover­aar, begon een peri­ode waarin het Frans gaan­deweg de taal van de hogere stand werd. Gaan­deweg “verbrit­ste” het woord cherise en dacht­en veel mensen (onterecht) dat het een meer­voudsvorm was, omdat het eindigt op een s‑klank.

Zo ontstond een nieuw enkelvoud: chery, de voor­lop­er van het mod­erne cher­ry. Daarmee was cherise, en lat­er cher­ries, gebom­bardeerd tot meer­voud – en zo is het van­daag nog steeds. Eigen­lijk zijn alle taal­ge­bruik­ers bij elka­ar en door de eeuwen heen ook een soort zelf­s­turend team.