Wat hebben het bordspel Cluedo en een bol garen met elkaar te maken?

Als je kinderen hebt, is de kans groot dat je er een exem­plaar van in de kast hebt liggen: Clue­do, het bor­d­spel waarin je als detec­tive een moord moet oplossen. Wie heeft het gedaan, met welk wapen en waar in huis? En als je een beet­je Crea Bea bent, is de kans ook groot dat je ergens nog een bol draad of garen hebt.

Maar wat niet meteen duidelijk is, is dat dat spel en die bol tal­ig gezien verre ver­wan­ten zijn. Lees verder en ont­dek hoe een mythe uit de oud­heid en een Engelse dichter ook een rol spe­len in deze mys­terieuze familiegeschiedenis.

Cluedo

We begin­nen met het bor­d­spel. De oerver­sie daar­van heette “Mur­der!” en is in 1944 bedacht door het Engelse echt­paar Antho­ny en Elva Pratt. Zij bracht­en het spel zelf niet uit, maar verkocht­en de recht­en aan de Britse spel­len­fab­rikant Waddington’s, die het in 1949 op de markt bracht onder een nieuwe naam: Cluedo.

Die naam is een taal­grap­je. Waar we in het Ned­er­lands Clue­do vaak uit­spreken als [klu-EE-do], is de uit­spraak in het Engels [CLUE-do]. Dit is een speelse port­man­teau van de woor­den clue (spoor, aan­wi­jz­ing) en Ludo (de Britse naam voor een spel dat erg lijkt op Mens erg­er je niet!; het woord ludo betekent in het Lati­jn “ik speel”).

Vari­anten op parchisi
De spellen Ludo en Mens erg­er je niet! zijn bei­de vereen­voudigde vari­anten op een tra­di­tion­eel Indi­aans spel: parchisi. In de Verenigde Stat­en is dit spel­con­cept op de markt gebracht onder de naam Parcheesi, en lat­er ook in ver­schil­lende aangepaste vor­men onder de namen Aggra­va­tion, Sor­ry en Trouble.

In de VS is de naam Ludo echter nooit inge­burg­erd, en de taal­grap in “Clue­do” kon daar dus ook niet werken. Van­daar dat de Amerikaanse edi­tie van dit spel sim­pel­weg Clue heet.

Een nieuwe aanwijzing

De vol­gende stap in ons taalde­tec­tivev­er­haal is om nog eens goed naar dat woord clue te kijken. Want de spelling c‑l-u‑e is al in gebruik sinds het mid­den van de 17e eeuw, maar er is nog een andere, alter­natieve en oud­ere schri­jfwi­jze die terug­gaat tot in de 11e eeuw en die zelfs in de vroege 20e eeuw nog in gebruik was: clew.

Die spelling is een nieuwe aan­wi­jz­ing op onze zoek­tocht, want tot de 14e eeuw betek­ende clew (of clewe) iets heel anders: een bol draad of garen. Hoe die “bol garen” veran­derde in een “spoor” of “hint”, daar komen we straks achter. Maar eerst moeten we van het Mid­de­len­gelse woord clewe een stap­je terug doen naar zijn vooroud­er, het Ouden­gelse cliewen, dat al in de 1e eeuw in gebruik was.

Miss­chien zie je nu als snug­gere Sher­lock al door je ver­g­root­glas hoe die bol van draad ten tonele komt. En dat wordt hele­maal duidelijk als je weet dat cliewen op zijn beurt op zijn beurt weer gevor­md is uit dezelfde Ger­maanse stam als het Mid­delned­er­landse woord cluwen en het Mid­delned­er­duitse kluwen. Juist ja, de over­g­rootoud­ers van ons eigen woord kluwen.

Van draad naar spoor

Dan rest nog de vraag hoe het woord voor “een kluwen draad” kon veran­deren in een woord voor “een spoor op een zoek­tocht”. Daar­voor moeten we ons wen­den tot de mythe en de dichter die ik in de inlei­d­ing al noemde.

Die dichter is Geof­frey Chaucer en de mythe is het ver­haal van Ari­adne en The­seus. Chaucer was de groot­ste Engelse dichter uit de 14e eeuw, en in zijn lange gedicht “The Leg­end of Good Women” komt ook het ver­haal voor van Ari­adne. Dit is de korte versie:

De draad van Ari­adne
Kon­ing Minos van Kre­ta had een mon­ster­lijke half-men­s/half-sti­er, de Mino­tau­rus, opges­loten in een dool­hof dat de Labyrint heette. Hij voed­de het mon­ster met jonge man­nen en vrouwen die hij het dool­hof in stu­urde, hun dood tege­moet.

De jonge held The­seus wilde een eind mak­en aan deze mensenof­fers. Hij reis­de af naar Kre­ta en bood aan om de Mino­tau­rus te doden. Kon­ing Minos ging ervan uit dat The­seus, zelf als hij zou sla­gen, nooit zijn weg terug zou kun­nen vin­den uit het Labyrint.

Maar prins­es Ari­adne, de dochter van de kon­ing, was ver­liefd gewor­den op The­seus en hielp hem. Zij kwam op het idee om hem een bol draad mee te geven: als hij die uitrolde op zijn toch door het dool­hof, kon hij alti­jd zijn weg terug vin­den door de kluwen weer op te rollen.

De pop­u­lar­iteit van Chaucers gedicht was een spring­plank voor het woord clew. In het ver­haal van Ari­adne was de kluwen draad meteen ook het spoor waar­langs The­seus zijn weg vond uit een benarde sit­u­atie. Gaan­deweg werd de let­ter­lijke beteke­nis van “kluwen” ver­rijkt met de metaforische beteke­nis van “uitweg” of “oploss­ing”. En dat gebruik is over de eeuwen heen ver­breed tot de rol die clue van­daag nog steeds heeft: een aan­wi­jz­ing die tot verdere ken­nis of een oploss­ing leidt.

En daarmee hebben we ook meteen de oploss­ing voor ons spel­let­je Clue­do: het was Geof­frey Chaucer, met de ganzen­veer, in de bibliotheek!