Het kan je de afgelopen week niet ontgaan zijn: de poging tot staatsgreep in Turkije, waarbij militairen een brug bezetten bij Coevorden. “Wat?!” roept u dan uit, dierbare en immer oplettende lezer, “Coevorden? Dat was toch bij de Bosporus?” En dat klopt als een bus.
Je zou het niet een-twee-drie zeggen, maar de namen Bosporus en Coevorden betekenen precies hetzelfde. En er zijn er nog een paar, maar daar komen we straks aan toe. Eerst even dit.
Pootje baden
Stap even met me mee in de plaats-en-tijdmachine en waan je in een pre-industrieel landelijk tafereel. Je bent al wandelend door de velden op weg van dorp A naar dorp B. Goede kans dat je dan ergens een rivier tegenkomt die je niet zomaar oversteekt. Probleempje.
Je kunt je voorstellen dat mensen in zo’n tijd en op zo’n plaats dus grote waarde hechtten aan een plek waarop de rivier ondiep was en je dus al lopend of wadend de andere kant kon bereiken. Zo’n doorwaadbare plaats was een belangrijk oversteekpunt en er is dan ook een speciale naam voor: voorde of voord. In het Engels: ford.
Stel je vervolgens voor dat je een boer of een herder bent en je hebt een kudde runderen die je moet begeleiden bij het grazen. Of misschien reis je met de dieren van de ene plaats naar de andere.
Dan ben je al helemaal blij met een voorde, want daar kan je gewoon met je kudde naar de andere kant lopen. Liefst op een plaats waar de rivierbedding niet zacht en kleiig is, maar hard (of verhard) met stenen of keien. Zo’n plaats heet een koevoorde.
En nou één keer raden waar de naam Coevorden vandaan komt.
Andere voorbeelden
Er waren natuurlijk veel van dit soort voorden, en op een aantal plekken zijn er steden ontstaan die in hun naam die oorsprong nog steeds weerspiegelen. Coevorden ken je al. Maar ook Oxford in Engeland behoort tot dit rijtje. Het woord ford heb je al gezien, en een ox is een os. Oxford was dus een ossenvoorde.
In Duitsland vind je in Beieren de plaats Ochsenfurt, waarvan je nu meteen al de etymologie herkent: weer een ossenvoorde!
Turkije
Maar wat heeft dit alles te maken met de couppoging in Turkije…? Weet je nog dat er tanks van de opstandelingen stonden opgesteld op een brug over de Bosporus?
Als het goed is, gaat er nu een lampje branden. Bosporus. Bos-porus. Ochsen-furt. Ox-ford. Coe-vorden. En ja hoor, bous is het oud-Griekse woord voor os of rund, en poros is het woord voor doorgang. Een doorgang voor runderen. Een ossen-voorde.
Welke koe?
Toch heb je dan nog een probleem. Want de Bosporus, die de grens tussen Europa en Azië markeert, ziet er zo uit.
Knappe koe die daardoorheen naar de overkant kan waden. We hebben het hier dan ook niet over een echte koe van vlees en bloed, maar over een mythologische koe.
De nimf Io was bijzonder mooi en je kan het de oppergod Zeus dan ook niet kwalijk nemen dat hij verliefd op haar werd. Zijn vrouw Hera was echter minder gecharmeerd van deze fratsen en Zeus veranderde Io in een koe, als vermomming. Maar Hera neem je niet zomaar in de maling, en zij liet Io – nadat ze al uit een eerdere gevangenschap was bevrijd – steeds door een horzel achtervolgen die haar voortdurend prikte. Io-als-koe was verdoemd om rond te zwerven totdat ze de grens tussen Azië en Europa zou oversteken.
Uiteindelijk belandde ze daar inderdaad, en met een beetje hulp van Zeus en Prometheus (die trouwens aan de Europese kant vastgeketend zat aan een berg) veranderde ze in een sterfelijke vrouw. En ziedaar de koe die deze zeestraat overstak en zo de Bosporus haar naam gaf.
‘klopt als een bus’ is een contaminatie van ‘klopt als een zwerende vinger’ & ‘sluit als een bus’
Dank voor je bericht, Bob. “Dat klopt als een bus” is inderdaad een vermenging van twee uitdrukkingen: “dat klopt” en “dat sluit als een bus”. Daarnaast hebben we “dat klopt als een zwerende vinger” en “dat klopt als een zere vinger”, die beide gelden als (meestal ironische”) uitbreidingen van “dat klopt”. “Kloppen als een bus” is echter niet ironisch, maar juist versterkend. In dit geval wil ik voorzichtig zijn met het label contaminatie. Dat impliceert dat een vermenging in brede zin als incorrect of ongewenst wordt gezien, en dat is in dit geval niet zo. Een paar decennia geleden hoorde je nog wel enig protest tegen “klopt als een bus”, maar inmiddels geldt het voor de meeste taalgebruikers als een gangbare en geaccepteerde uitdrukking.