In de afgelopen 25 jaar is de officiële spelling van het Nederlands een paar keer veranderd. Een van de woorden die daarbij voor verwarring zorgden was paardebloem. Of moet dat nou toch paardenbloem zijn, mét tussen-n?
TVDW: Dooddoener
De taalterm van deze week, dooddoener, wil vooral gelijk krijgen. Of hij ook gelijk hééft, dat interesseert hem niet zo veel. Hij vindt al snel dat een gesprek te lang geduurd heeft, en aarzelt niet om de boel dan ook maar resoluut af te kappen.
Waar woont meester Zusenzo?
Er is een raadseltje waar veel kinderen – en ook de nodige volwassenen, trouwens – zich het hoofd over hebben gebroken. Het kent veel verschillende verschijningsvormen, maar het gaat ongeveer zo.
T-kruising
Een man is op weg is naar zijn leermeester, die onlangs verhuisd is. Hij weet wel ongeveer in welke regio de meester woont, maar hij is daar nog nooit geweest en heeft zo nu en dan aanwijzingen nodig om er te komen.
Op een gegeven moment komt hij aan in een dorp waar de weg zich op een T-kruising splitst, links en rechts. Hij weet niet welke weg hij nu moet volgen. De bewoners vertellen hem dat hij aan moet kloppen bij het huis dat bij de splitsing staat: daar wonen twee zusters die de leermeester ook kennen. Zij zijn de enigen die weten welke route hij volgen moet.
Er is alleen een probleem. De zusters hebben een eigenaardige verdeling van karaktertrekken: de ene vertelt altijd de waarheid, de ander vertelt altijd een leugen. Tot overmaat van ramp zijn de zusjes identieke tweelingen en zijn ze met geen mogelijkheid van elkaar te onderscheiden. Ze zijn bovendien een beetje schuw. Als je aanbelt en je vraag stelt, doet slechts één zus de deur open, geeft antwoord en verdwijnt dan weer.
De man krabt zich achter de oren. Het is onmogelijk om vast te stellen met welke zus hij te maken heeft, en of het gegeven antwoord dus de waarheid is of een leugen. Aanbellen en gewoon vragen “Waar woont meester Zusenzo?” heeft dus geen zin.
Wat moet de man doen om zijn weg te kunnen vervolgen?
Helemaal tegengesteld
Deze breinbreker is helemaal gebouwd op het fenomeen van de tegenovergestelden. Die heb je in alle soorten en maten – ook in taal, of zelfs juist in taal. Sommige woorden zijn per definitie elkaars tegenovergestelde, zoals hoog en laag, veel en weinig, oud en jong. Deze woorden leren we dan ook bijna altijd samen; het begrijpen van het ene woord hangt immers af van een begrip van het tweede woord.
Soms betekenen woorden alleen in een bepaalde context het tegenovergestelde. Neem bijvoorbeeld de zin: Dat is geen stoel, dat is een chaise longue. Hier worden de begrippen stoel en chaise longue als tegenovergestelden gepresenteerd, terwijl ze dat niet altijd hoeven te zijn.
Maar het leukst zijn misschien wel de woorden die nou net geen tegenovergestelden zijn, of geen tegenovergestelde hebben, terwijl je dat eigenlijk wel zou verwachten. Met de koppels voor-achter en voor-na kun je hiervan veel voorbeelden vinden.
Voor en na
Zo heeft een auto wel een voorruit en een achterruit, maar kun je een andere chauffeur alleen voorrang geven – geen achterrang of narang. En wie heeft er ooit van nasorteren gehoord (laat staan van achtersorteren)? In een restaurant kun je gerust zowel een voorgerecht als een nagerecht bestellen, maar waar je voorkeur ook naar uitgaat, je hebt nergens een nakeur of achterkeur voor. Wat is het tegenovergestelde van iemand die achterbaks is – iemand die voorbaks is? En wat doet iemand die niet nadenkt – voordenken?
Ook bij ontkennende woorden zijn er veel van dat soort niet-tegengestelden. Zo is onweer niet de afwezigheid van weer (juist niet!), en kunnen guur en onguur zelfs hetzelfde betekenen, zoals in Het is guur weer/onguur weer. Iemand die niet handig is, is onhandig; maar hoe zit dat met iemand die onbeholpen is? Een persoon kan dan wel onnozel zijn, maar toch zijn er geen nozele mensen. Of is dat een iets te stuimige conclusie?
—
(Oh ja, de oplossing van het raadsel. De man moet vragen: “Welke kant zou uw zus mij op sturen?” en dan de andere route volgen.)
You and I vs. you and me
Als je zo nu en dan twijfelt over of je nu “you and I” of “you and me” moet zeggen, dan ben je niet alleen. Ook onder Engelssprekenden is dit een heikel punt waarover soms stevig gedebatteerd wordt. Dus, eens en voor altijd: hoe zit het nou?
TVDW: Semantiek
De taalterm van deze week, semantiek, weet heel goed wat hij bedoelt. Hij weet ook heel goed wat hij betekent. Maar hij is wel een beetje een pietje-precies, want hij wil liever niet dat er misverstanden ontstaan.
Opa’tje vs. opaatje
Als je het woord opa wilt verkleinen, kun je daar niet zomaar -tje achteraan plakken. Wil je de middelste [aa]-klank behouden, dan moet je iets aan de spelling aanpassen. Maar hoe doe je dat: met een extra apostrof, of met een extra a?
TVDW: Versvoet
De taalterm van deze week, versvoet, heeft totaal geen moeite met een lange wandeling. De hele clou, vindt hij, is dat je het ritme waarin je wandelt gewoon een beetje moet afwisselen. Maar soms houdt hij het liefst juist precies hetzelfde ritme aan; dan telt hij bijvoorbeeld tot zes en begint hij vrolijk weer opnieuw.
Te laat geboren
Of je nou een kind bent of al heel groot, een regenboog blijft een prachtig gezicht. Maar er is iets geks aan de hand met regenbogen, waar we zo op terugkomen. Eerst moeten we kijken naar de kraamafdeling van de taal, de plek waar je de nieuwe woorden vindt.